Гьар макътавлар яратгъаным ТЕНГИРге!

КЪУМУКЪ ИШ

Кумукские проблемы. Независимое издание

№ 4, Май 1991 г.

Тюрк халкъланы бирлешюву - аслу мурат

Къумукъ Халкъ Гьаракат «Тенгликни» башлапгъы гюнлеринден тутуп, бизин халкъны къысматыны гьайын этип, бизге тарихи, тили, адат-къылыкъ яшаву ювукъ халкълагъа, айрокъда генг тюрк дюньясына чыкъмакъны оьзюбюзге борч гьисап этип ищледик.

Тек, бир-бир себеплеге гёре шо иш артгъа салынып турду. Озокъда, булай ёлугъувланы артгъа теберилмеклигине алдан берли къаныбызгъа сингдирген «пантюркистлер», «панисламистлер» деп ат тагъып къоярмы экен деген ойлар да себепчи болгъандыр, балики.

Артдагъы йылларда кёбюсю затлар (барысы да болмаса да) оьзюню тарихи ерин тапма башлады.

Миллетин сюймек, ону булан оьктем болмакъ миллетчилик тюгюл экенни, тюрк дюньясына оьзюню къанкъардашлыгъы, культурасы ва тили бир тамурдан экенлигин гьис этив - «пантюркизм» тюгюл экенин, оьзюню бырынгъыдан гелеген динин юрютмек - «панисламизм» тюгюл экенни англама тарыкъны заман оьзю гёрсетди.

Гьар нечик де, артдагъы йылларда «идеология басгъынчны» югенлери бошады.

Бу гьал буса бизге янгы къайдада чалышма имканлыкълар яратды. Къыргъызстангъа, Туркменистангъа, Къырым татарлагъа, Балкъар-Къарачайлагъа, Къазахстангъа, Башкир, Татар, Литва, Латвия, Къагъавуз (Гагауз) эллерине бизин Гьаракатдан вакиллер йиберип, тамур бирлигибизни тарихи башы болгъан Тюрк дуньясы булангъы аралыкъларыбызны сыкълашдырма башладыкъ.

Бу артдагъы сапаргъа чыкъмакълыгъыбызны себеби - Къазан шагьаргъа жыйылажакъ гюнчыгъыш халкъланы Экинчи Съездинде ортакъчылыкъ этмек; тарихи тамур бирлигибиз болгъан тюрк дюньясыны тюрлю-тюрлю республикалардан гелген вакиллеринден, агентстволарындан таба бизин халкъны масъалаларына байлавлу баянлыкъ яймакъ эди.

Шолай да тюрк халкъланы демократчы чалышывчу гьаракатлары булан таныш болмакъ, гьакълашмакъ, политика ишлерибизде бир-биревге кёмеклешивню, якълавну, сыкълашывну ёлларын белгилемекни мурат тута эдик.

Шо Съездге къумукъ-ногъай гьаракатларындан («Тенглик» ва «Бирлик») айрылгъан вакиллер: Кельдасов Балбек (Терекли-Мектебден), Алишева Шейитханум (Магьачкъаладан), Исмаилов Ибадулла (Хасавюртдан), Батыров Мусапир (Хасавюртдан), Мурзаев Садюр (Магьачкъаладан) ва мен 1991 йылны 19-нчу апрелинде Къазангъа гелдик.

Бу гёзел татар тах-шагьарны лап да маргьаба къонакъ уью гьисапланагъан «Татарстанда» ерлешдик. Гелив-геливюбюз булан тангалагъы жаваплы ишлеге гьазирлигибизни тергеме башладыкъ, алты ёлдашгъа оьз арабызда гьарибиз кютме герекли борчланы белгиледик.

Гюнчыгъыш халкъланы Экинчи Съезди артындагъы гюн жыйылды. Съездни президиумуна Б. Кельдасовну ва мени сайладылар.

Съездни гиришив сёз булан Татарстанны гёрмекли жамият чалышывчусу «Татар Халкъ Гьаракат» къурумну ёлбашчыларындан бириси, Татар республикасыны Оьр Советини депутаты, белгили алим Марат Мулюков ачды. Ол оьзюню сёйлевюнде Съездни алдына салынагъан аслу борчланы ачыкъ этип айтды ва олай да 1-нчи Съездден сонг этилген ишлеге, Координационный центрны ишинден баянлыкъ берди.

Съездге тюрлю-тюрлю республикалардан, кёбюсю тюрк халкъланы арасында иш гёреген политический партиялардан, халкъ гьаракатларындан сайланып вакил гьисапда йиберилген 150-ден артыкъ адам бар эди.

Ондан къайры да, Съездни ишинде Татарстанны кёп санавда алимлери, жамият чалышувчулары, язывчулар, артистлер, ватаныбызны кёп шагьарларындан гелгенлер ва шолай да тыш пачалыкъланы агентстволарыны вакиллери ортакъчылыкъ этди.

Съезд 2-3 гюнге белгиленди. Аслу докладчылар булан янаша Съездге къумукъланы, ногъайланы, къырым-татарланы, тюрк-месхетинлилени тарихи ва бугюнгю яшав гьаллары гьакъында докладлар къошулду.

Аслу ва къошум докладларда, кёп санавдагъы чыгъып сёйлевлерде шулай уьч-дёрт ой-таклиф янгырып-янгырып арагъа чыгъа турду:

1. Тюрк бирликни янгыртмакъ учун бир де артгъа салма ярамайгъан кюйде чаралар гёрмек, гьар тюрк халкъны милли оьзденлешивюне, онгача политика ва экономика мекенлешивюне кёмекчи болмакъ, шо муратлагъа етмек учун тюрк дюньясыны даимлик бирлигин янгыртмакъ, оланы арасындагъы демократ гючлени аралыгъын сыкълашдырмакъ.

Шу гьаракатны кюрчюсюнде 70 йылланы боюнда «социализм къуруму» орунлашдыргъан, Совет гьукуматны алдагъы башчылары, КПСС юрютеген тюрк ва оьзге гюнчыгъыш халкълагъа бакъгъандагъы «колониячы политикагъа» бирлешген гючлени гери урмакъ.

2. Тюрк халкъланы тамур бирлигини аламаты болгъан культура, ругь байлыкъларын гьалиги наслулагъа етишдирмекни гьайын этмек. Шо уллу варисликге таянып, бугюнгю маданият гьалны гётермек учун мекенли чаралар гёрмек.

3. Бирликни кюрчюсю тилде. Тиллени къардашлыгъында, ондан къайры да, бары да тюрк халкълагъа ортакъ тил болуп юрюлген «тюрки» тилни янгыртмакъда, Съездни ортакъчыларыны алдына, бары да тюрк халкълагъа ортакъ болагъан латин алифбаны къоллап, олай языв къайдагъа чыкъмакъ деген ой мекенли кюйде салынгъан эди.

4. Тюрк халкъланы бирлигин артдырмакъ учун «Тюрк дюньясы» деген ортакъ газет ва журнал, олай да «Тюрк агентстволугъун», «Тюрк фондун», «Тюрк банкын» ачмакъ деп мурат белгиленди ва къарарлар къабул этилинди.

Эгер де биз буссагьат, муна шу Съездде дагъы артгъа салынмай, шо тюрк бирликни гьайын этежек къурумланы белгилесек, шо алда токътагъан асил борчлар бары да сёз кююнде кагъызда язылынып къалмакъ бар деген масъала Съездде черт этилип салынгъан эди.

Съездни ортакъчыларыны кёп яны ону (Съездни) статусун алышдырмакъны масъаласын къатты кюйде салды. Хыйлы эришивлерден сонг, тавушгъа салынып, съездге «Гюнчюгъыш халкъланы съезди» деген аты тайдырылып, «Тюрк Халкъланы Съезди» деп, ону баш къурумуна «Тюрк Халкъланы Ассамблеясы» деген ат берилди.

Ассамблеяны баш къурумлары, ону председатели, заместители, секретеры, координационный Центры, Халкъ гьаракатыны ёлбашчыларыны Совети айрылды.

Сонг Ассамблеяны къайда ерлешдирме герек деген масъала чыкъды.

Уьч шагьар эсгерилди: Къазан, Уфа ва Магьачкъала. Ассамблеяны Къазан шагьарда къалмакълыгьын тийишли гёрдюк. Тюрк халкъланы Съезди гьар йылны ахырында жыйылажакъ, Уллу Советини генгешлери тюрлю-тюрлю шагьарларда юрютежек. Ассамблеяны Биринчи Генгеши июнь айда Магьачкъалада оьтгерилежек. Ассамблеяны Координационный Советине Дагъыстандан Кельдасов Балбекни ва мени сайладылар.

Дагъыстандан йиберилген гьар бир ёлдаш Тюрк Халкъланы Съездинде, хас кюйде эсгерме сюемен, гючлю кюйде гьаракат этди.

Бизин халкъны яшав гьалларында, артдагъы заманларда ону башына гелме турагъан къыйынлыкълардан ачыкъ кюйде айтып Исмаилов Ибадулла, Батыров Мусапир, Мурзаев Садюр сёйледилер. Съездни атындан Дагъыстан Гьукуматыны ёлбашчыларына Къумукъ тюзге новолакланы гёчюрюп, янгы район къурма хыял этегени саялы ва шо гьаким тайпалар Къумукъ Халкъ Гьаракатыны атын дер-хоргъа чыгъарма кюйлер излейгени саялы, къаты къаршылыкъ билдирип, Съезд резолюция къарар къабул этди, ва шо мюгьлетинде Магьачкъалагъа телеграммалар йиберди.

Ондан къайры да, Съездге гелген кёп санавдагъы политический партияланы ва Милли Халкъ гьаракатларыны атындан шо оьрде эсгерилген маънада, бизин халкъны тарихи талапларын якълап, Дагъыстанны Оьр Советине телеграммалар йиберилди.

Съездде къатынгиши вакиллер айтардай кёп тюгюл эдн. Бизин Шейитханум Алишеваны чыгъып сёйлевю, ону «Барбыз биз къумукълар, барбыз» деген шиърусун къумукъ тилде охугъан кюю, бары къатынгишилеге демократ гьаракатдан бир янда турмагъыз, гелигиз, инсанлыкъ борчларыбызны чечейик деген ва бизге май айны 19-нда Эндирейге - Къумукъланы Милли байрамына чакъырыву тюрк дюньясындан гелгенлеге оьтесиз гючлю таъсир этди.

Ону тыш уьлкелерден, Прибалтикадан, Орта Азиядан, Сибирден гелген газетлени, радиоланы журналистлери къуршап, ондан кёп интервьюлар алды, ону шиъруларын бизде ва тыш тюрк дюньясында чыгъагъан газетлерде печать этмек учун гёчюрюп алдылар.

Тыш пачалыкълардагъы радиоланы журналистлери, къуршап, бирлешивлени орус агентстволарыны ва Турцияны «Анатолийское агентствосуну», Прибалтика агентстволарыны къуллукъчулары, журналистлер, «Би-Би-Си», «Голос Америки», «Свобода» деген радиостанцияларындан берилишлер этмек учун, Дагъыстандан гелгенлени барыбызны да сёйлетип, интервью этип магнитофонгъа язып алдылар.

Бу арада этилген бирдагъы бу маъналы булай иш болду: Къумукъ Гьаракатыны лап биринчи Съездинден тутуп гьалиге ерли язылгъан кагъызларын бютюн тюрк дюньясындан гелген вакиллени арасында яйдыкъ, генг танышлыкълар ва гьакълашывлар юрюте туруп, оьз печать къурумларында, радиоларында, Къумукъ халкъны юрек дертлери, хыяллары, оланы башындан гетген къыйынлыкъланы айтып маълумат бермекни тиледик.

Съездни башындан ахырына ерли ону ишинде Москвадагъы Туркия посольствону секретары Эрхан Озсой ортакъчылыкъ этди.

Бизин документлени Туркия газетлеринде печатдан чыгъарсын деп огъар да эки экземплярда тапшурдум. Съездни бютюн барышында, танапус лакъырланы вакътисинде, биринчи гюнден тутуп, чыгъып сёйлевлер, докладларда вакиллени авзундан Къумукъ халкъны аты таймай турду деп айтма ярай.

Шулайлыкъда бютюн тюрк дюньясы булан бизин Къумкъ халкъны ортакъ тарихи барлыгъы, бугюнгю тарихде белгили болдуму экен деп эсиме геле.

Къазан булан савболлашма турагъан гюн Къазан Халкъ Гьарактыны атына СССР-ни Оьр Советини атындан правительственный телеграмма гелип, ону герюп, сонггъу сапарыбызны планын алышдырма тюшдю.

СССР-ни Оьр Совети шо телеграммада бары халкъланы Халкъ Гьаракат Къурумларыны ёлбашчылары СССР-ни Оьр Советини янындан, башында Б.И. Олейник булан къурулгъан политика партиялар ва Халкъ Гьаракатлары булан ишлейген комитети, 25-26 апрелде оьтгерилежк Бютюнсоюз жыйынгъа чакъырыв гелип бизин сапарыбызны Москвагъа багъып бурду.

Салав М-С. АЛИЕВ,
Председатель КНД «Тенглик».

Размещено на сайте 23.04.2010

Еще в этом номере:

Комменатарии

на верх

Разделы

Ссылки