Гьар макътавлар яратгъаным ТЕНГИРге!

КЪУМУКЪ ИШ

Кумукские проблемы. Независимое издание

№ 4, Май 1991 г.

Арсланали-устаз

Устаз минген гемеге,
Гемеси токътап къалгъан.
Къол гётерип дуа этген -
Гемеси юрюп гетген.

Тёбен Къазаныш. АРСЛАНАЛИ УСТАЗ. Устаз деген зат, озокъда, уста деген сёзден чыкъгъан. Агъач уста, темир уста, таш уста. Алтын, гюмюш уста. Булар шексиз кюйде оьр даражалы затлар. Амма лап оьрдегиси - сёз уста, ой уста, ругь уста - дух уста.

Устаз - илму, дин, ругь ишлени устасы. Орта Азияда Устазгъа УСТОД дей. Ругьани бир де тыш-ят ийис къошулмагъан къумукъ сёз десе, хыйлылар тынч инанып къалмажакъ.

Къой, бир гьавургъа шекли болуп турсунлар. Ругьани деп гьали дин къуллукъчулагъа айтыла. Баш маънасы буса ону ондан эсе генг ва терен: вообще ой, сёз, илму, дин ишлени къуллукъчусу деген зат.

Туп-тувра гьалиги интеллигент, интеллигенция деген сёзлени маънасы.

Муалим - билимли, оьр къылыкълы, абур-сыйгъа шексиз кюйде тийишли деген маънаны билдиреген сёз.

Дух, духовный деген рус сёзлер туп-тувра шо бизин РУГЪ деген сёзден чыкъгъан.

Украиналы рух деген сёз, Украинлы «РУХ» деген бугюнгю милли партийны аты - булар да шо бизин РУГЬ деген тамурлу, эжелли, абадил сёзюбюзден чыкъгъан десе чи, биревлер гьатта рагьатлыкъдан гьалекликге чыгъып да гетежек. Къой, бир гьавургъа чыгъып айланып гелсинлер.

Къайтып гелейик Арсланали Устазгъа. Тёбен Къазанышны Гюнтувуш янында уьйлери бар эди. Алдында вахыллап бийикден агъагъан шаршар. Оьрчюп оьсген гьайран уллу емиш бав. Гьайран тюрлю уьй къушланы, къыр къушланы тавушу. Бавну ичинде ёлгъа таба гёзел уьй.

Уьйню ичинде отавлар бар, генг ва чув. Кершенлерде киринмеге эмли сув. Китапхана, муталимлер учун охув класслар. Дёрткюл ташлар тутгъан таза абзары. Дёрт де якъны гюлчечеклер ва уьлкюлер накъышлай.

Абусупуян Устазны ва Арсланали Устазны мадрасалары ярашып ва ярыш къуруп иш гёре. Къазанышдан, айлана юртлардан, сонг да Яхсай булан Къарабудайгент ва Къаягент якъланы къуршап, муталимлер жыйыла. Онда мелте йимик жагьил сойлары, нюрлю юзлер, ругьлу гёзлер ва къанатлы ойлары.

Гьали, къурдаш, бир гюнлени бириси. Дёрт йыллыкъ яш - шо абзарда мен барман. Мени булан бирче сиз де гелигиз чи шо БИР ГЮНГЕ, шо дёртгюл таш тутгъан сыйлы абзаргъа.

Тюрлю тюслю, аваз-сесли, тербенишли шулай сурат этейик. Уллу бавда яшланы ва жагьиллени къавгъасы. Лап гьарамчы тайпасы къулач уруп айлана. Талавур!

Ломлар ишлей ва къут-къудакъ казалар. Шо уьйлени, шо минаны, бек къаныгъып бузалар! Мал-матагь ва керпич булан кюрчю таш юрт активге учузуна сатылгъан. Арбалайын бу тонав мал дёрт де якъгъа ташыла.

Гьасили, «культурный революция» юрюле. Большевиклер ишин гёре.

Ша абзарда, орталыкъда, дёрт йыллыкъ яш мен де барман чы. Шо замангъы гьислерим ва ойларым шулай эди, инандырып айтаман: «Бу чарс туман таяр, Тенгир буюрса. Тек къайтара Гюнеш шавла берерму? Къадагъа чы болмай къалмас кёклерден, амма узакъ къалармы экен тюз дуван? Къайтара чы тувмай къалмас бу отав, амма йыракъ-йыракъмукен шо заман?»

Оьзю Арсланали Устаз къайда? Къайда болсун, шонда, шонда. Исталинчи активистлени агъулангъан анонимка ва яшыртгъын кагъызлары иш гёрюп, ол тийишли ерде, Сибир якъларда.

Устаз темир ёлда къаравулчу

Сёз ёрукъгъа къошуп, шулай айтаман: нечик де бир ёл табулуп Устазгъа, насип болгъан ювукъ гелип, Грозныйде, яшыртгъынлап, темир ёлда къаравулчу болуп ишге тюшмеге.

Шо шабагьат ишни этген Къазанышлы темирёлчу техник улан Агьматов. Лап шо заман Грозныйге комакадемияда охумакъ учун йиберилип геле башгъа Къазанышлы, Атаев, тюнегюнгю къойчу улан гелген.

Къойчу заманында оьзю бек ярайгъан улан болгъан. Арсланали Устаз шогъар хапарсыздан гёрюне. Кагъыз язгъанланы бири оьзю чю!

Ол сюймей зая гетгенни шо загьматы. Гёрген затын ол яманокъ ушатмай. Классовый сознание гьаките ва къанатлай. «Бу не эте бу якъларда?» - айтгъан заты шу болгъан. Тангаладокъ къаравулчу будкагъа башгъа гиши гелип къонгъан.

Тенгир аллагь буюрса, чыгъаргъан

Гьали къайтара гелейик Арсланали Устазны дер заманына.

Халкъны билимге ва динге къуршамакъ учун, тувра чаралар булан бирче, къыя чаралар да гёре болгъан ругьанилени кёп-кёплери.

Гьиллачылыкъ, макюрчюлюк, сигьручулукъ. Гёз байлав, дуалы сюйдюм сувлар ичирив. Шолагъа ошайгъан чараланы, тюзю, Абусупуян Устаз булан Арсланали Устаз да къоллай болгъанлар. Къайтара айтаман: билимлеге, культурагъа, динге халкъны гьаваслыгъын оьрчютюп йибермек учун.

Мисал учун, шулай болгъан. Арсланали Устаз, бир бош къабурну бек этип, яхшы кюйде инамлы эшик салдыра, шо эшикге де такъа чакъы этип кирит урдура. «Мен шу къабургъа гиремен, дей. Магьру шагьатлар да булан бирче, шу киритнн сал, бек эт. Ачгъычны оьзюнг булан ал, деп ачгъычны бир инамлысына бере. Тангала эртен, шьагьатлар да булан шунда гелип эшикни ачарсан. Мен буса мунда болмасман. Гьаркас юртда боларман».

Гертилей шолай этме де этелер. Эртен гелип къабурну эшигин ача. Къараса: уьчдю-гюйдю, Устаз ёкъ! Гьайран болуп, авзун акып къала шонда кюллю халкъ. Кёк ургъандай болуп, етип геле янгы хабарда: Устаз Гьаркас юртда халкъгъа намаз къылдыра.

Пагьмулу язывчу Юсуп Гереевни шо белгили гелгинчи язывчуну, къумукъ халкъгъа ва къумукъ адабиятгъа къуллукълары эпсиз кёп.

Амма, мен ойлашагъан кюйде, аз-маз гюнагьлары да ёкъ тюгюл. Мисал учун, къумукъ ярыкъландырывчуланы динчи язывларын, сигьрулу чараларын тюзюбюзден абатлав деген атеист гёз къаратывлар булан, сёгюп, дер-хор этип, шо авам атеистлени бир вакъти хи-хи-хи деп кюлетип, завх этдирип турду.

Шу эпизодгъа байлавлу хабарында ол булай ойлаша: «Я, мен гертисин айтаман чы: адам кирит салынгъан эшикден чыгъып болмай. Баш алдатыв ярамас деймей. Халкъ шо учун магъа алагъыш этмеге герек».

Булай ойлаша Юсуп Гереев. Мен буса булай ойлашаман: «Шу саялы сагьа алгъыш болмажакъ. Халкъ шолай сюе: кёп-кёп гертилени арасында къуруну арасында чий йимик, аз-маз алдатмушлар да болгъанны сюе. Сагъа не авара? Болгъан затлар булан бирче юммакълар да, бу яшавну накъышласын, безесин. Гертилени кёп-кёплери пайдалы, амма бола арасында зараллы гертилей де. Сеники шу ерде она шо зараллы герти.

Бизин Къумукъ халкъны беш, он минг йыллыкъ бырынгъы культурасыны тамурларындан бюрлер бёртюп, бутакъ артып, янгы культура яшнап геле болгъан. Янгы культурабызны нарыста, яш заманы. Младенчество. Ол оьзюне табар эди тарыкъ ёл. Бизин халкъгъа аявлу затланы аяп билмегенсен. Она шодур сени гечмес гюнагъынг. Сени де, ва сагъа ошап шолай башгъаланы да. Сиз де гелип къошулмагъан бусагъыз, азмы эди аждагьалар бу халкъгъа!».

Гьы, гьали, ахыры не бола дегин. Ахыры, къурдаш, ете шу хабар Шура шагьардагъы генерал-губернаторгъа.

- Гьайт генерал, авурунгну алайым. Шулай, шулай гьайранлыкъ бар дунъяда. Кирит ургъан эшикден гьеч пуршавсуз чыгъып гете Къазанышлы алим, муалим Арсланали Устаз. Шулай «доложит» эте янындагъы къумукъ гиши, адъютант.

Губернатор буса, христиан динге бакгъан якъда идеалист буса да, ерли динге бакъгъан якъда таш-темир йимик материалист болгъан экен.

- Не зат?! - деп чекелене генерал. - Болагъан зат тюгюл! Я, не иши бар шону шолай этмеге? Как он смеет?! Пача оьзю высочайщий кюйде магъа инанып берген бу улиятда менден гючлю гиши болуп мен къойман! Тез-тез гелсин мунда ол абориген.

- Ким, ким дединг, авурунгну алайым? Авараган - о недир?

- Абориген - шу ерлени ессиси. Гелтир барып шо гишини, Устазны.

Етип геле ярыкъ юзлю ва иманлы муалим. Губернатор эришивге гирише.

- Гьы, гьюрметли Арсланали Устаз. Сен кирит урулгъан эшикден санда этмей чыгъып гете дей. Гетемисен?

- Тенгир-Аллагь буюрса, дюр, гетемен.

- Гьали мен сени шу мени кабинетимде бегетсем, эшикни ачгъычын да алып муна шу кисеме салсам, эшикни алдына зертепедей этип, муна шу тюбеклини де салсам, тангала эртенге шундан чыгъар бусан?

- Тенгир-Аллагь буюрса, дюр, чыгъарман.

Къысгъасы, лап шолай иш де гёрелер. Эртениде гелип къарай эшикге. Ачып гире кабинетге генерал. Арсланали Устаз къайда, ол бармы? Къайда болсун, она, тура еринде. Халини уьстюне оьзюню намазлыгъын да яйып, тобукъларында да олтуруп, парахат дуалар шыбышлап тура.

Губернатор сююнюп, бир аваз чыгъарып къоя! Кюлей, къычыра, бютюн кансаралны, бютюн дунъяны шагьатгъа чакъыра:

- Гьуя-гьарай, мен уьтдюм де, мен уьтдюм! Лап биябур болду алим! Болсун бу зат халкъгъа малим!

Адамлар жыйылып, кабинет тола. Намазы битгенче тюкчеки чул бермей тургъан Устаз, абурлу-сабурлу кюйде эре тура, жийнакълы сакъалындан къолун юрюте.

- Токъта гьали, гьей гиши. Мен сагъа не деп айтдым?

- Эшикге де киритге де къарамайлы мен шу кабинетден чыгъып гетежекмен деп айтдынг.

- Айтмадым. Мен сагъа булай айтдым: Тенгир-Аллагь буюрса гетермен дедим. Аллагь магъа шолай эт деп буюрмады. Шо саялы муна мен де шундаман.

Кабинетдегилер бир тавушдан кюлеп йибере. Онда буса оруслар да бар, къумукълар да бар. Бир-бир оруслар, воллагьи, Устазгъа ян тутуп кюлей болгъан. Бир-бир къумукълар десенг, воллагьи, губернаторгъа ялынып, ян тутуп кюлей болгъан.

Губернатор манг болуп, адашып къалгъан дей. Анав янындан ол уьтген, амма манав янындан уьтдюрген. Неге? Шону башына тюшмеген кюйде, ойлаша туруп, оьзюню Петербургуна да етген дей, шо англамагъан кюйде ахырда оьлюп де гетген дей.

Мундан чыгъагъан натижа

Къазаныш жамият! Арсланали Устазны бавун, уьюн, китапханасын, мадрасасын къайтара тувдурма тюшмейму? Мен шолай таклиф этемен. Шу масъала алда гётерилген эди. Жамиятны гючю огъар етмеди.

О мюлкню алгъанлар, елеп турагъанлар гюнагьлы тюгюл. Заманлар шолай эди. Гьали заманлар башгъа. О адамлагъа шабагъатлы кюйде, авадан компенсация этмеге, башгъа ерде яхшылыкълар гёрсетмеге герек деп эсиме геле. Бир сыйлы ер жамиятгъа гьажатлы буса, о ер бир адамгъа мюлк болмагъа тюшеми дагъы? Шо ер тарыкъ дин къуллукъ саялы да, амма янгыз дин саялы тюгюл. О гьакъда айрыча ойлашарбыз.

Тёбен Къазанышда Абдурагьман Сугъурини зияраты бар. Сугъури деген зат - Согъратлы деген зат. Согъратлы буса да, ол башы, чыкъгъан ери Къазаныш болгъан.

1877-нчи йыл, Россиягъа къаршы восстание тозулгъан. Пача аскерни башы, генерал Лорис-Меликов гюнагьлыланы асмакъгъа салып оьлтюрмеге буйрукъ берген, чалт кюйде гьазирлик гёрюле. Шоланы арасындан аврувлу оьлме турагъан къарт Абдурагьман-Гьажини Абдулкъагьир деген Къазанышлы офицер къутгъаргъан. «Мен шуну оьзюню чыкъгъан еринде, Къазанышда, мени оьзюмню уьюмде сакъларман ва шонда гёмермен» - деп юк болуп алгъан.

Абдурагьман Сугьурини аты сакълангъан ерде, Арсланали Устазгъа этилеген абур-сыйны тувдурса, бек арив ошай.

Арсланали Устаз да исталинчи шо къурумну къурбаны. Амма бирдагъы-бирдагъы айтаман, бир де гюнагьсыз къурбанлар деп сокъур къыймат, макътавлу еренлени эсделигине кемлик, хорлукъ ябагъан историклени ва яэывчуланы къаршысына айтаман: гюнагьсыз къурбан тюгюл, исталинчи вагьши режимни алдында яманокъ терен ва яманокъ макътавлу ГЮНАГЪЫ бар!

ШО МАКЪТАВЛУ СУРАТЛАНЫ ГАЛЕРЕЯСЫНДА Арсланали Устазны да ерлешдирмеге герек.

Жалалутдин Къоркъмасов, Керим Мамедбеков, Алибек Тахо-Годи, Ал-Къылыч, Ханмав Ибрагьимов - расстрел берилгенлер;

Абусупуян Арсланбеков, Арсланали Устаз, Темирболат Бийболатов ва башгъалары - Сибирь булан, ГУЛАГ булан жазалангъанлар.

«ИСТАЛИНни» (Сталин) тайдырмагъа, демократ пачалыкъ къурмагъа; колхозланы гери салып турмагъа; гьакъылланы частный мюлкге бурмагъа - шу саялы ябушагъан яшыртгъын Милли Комитетни къурувчулар, къурбанлар.

ИБРАГЬИМ ХАНМАВ БАММАТУЛИ
24 март 1091 й.

P.S. – Амин И.Б.: я думаю. что слово УСТАЗ
происходит от сочетания двух слов
«уста» и «сёз», т.е. «мастер слова»,
т.е.- идеолог, философ.

Размещено на сайте 23.04.2010

Еще в этом номере:

Комменатарии

на верх

Разделы

Ссылки