Гьар макътавлар яратгъаным ТЕНГИРге!

КЪУМУКЪ ИШ

Кумукские проблемы. Независимое издание

№ 7, Декабрь 1991 г.

Баш гётерив. Восстание. (Тенгликюртда 6 ноябрьде айтылгъан речь)

(Тенгликюртда 6 ноябрьде айтылгъан речь)

Лап оьр даражалы къумукъ иш!

Аявлу Къумукъ къагьуруманлар! Сизге макътавлу, алгъышлы, сагъынчлы, сююнчлю салам!

Ибрагьим Ханмав Бамматули сёйлей. Мен бугюн язывчу гьисапда да, «Къумукъ иш» редакторларыны бириси гьисапда да сизге абур, сый билдиремен. Язывчу ва тарихчи гьисапда поэмадан гесек охужакъман, редактор гьисапда «Къумукъ иш» газетге язып, шундагъы оьктем ругьуну юзлеге, минглеге малим этежекмен. Алим гьисапда да ахтарывлар, озокъда, къайнар кюйде юрюле.

Биз, Къумукъ халкъ, шунда военный лагерь болуп тамурлашгъанбыз. Авар халкъгъа къаршы тюгюл, оьз халкъына хорлукъ гелтиреген бир-бир башы къарангы, вагьши, йыртгъыч тайпаланы къаршысына.

Мен кёп керен публично айтгъанман ва язгъанман: лап терен ахтарывланы лап шексиз натижалары гёрсете: Къумукъ халкъ да Авар халкъ да бир тюрк тамурдан чыкъгъан; аварлар тюнегюн, бириси гюнгю тюрклер, къумукълар, аварлар ва башгъа халкълар, тавлагъа кёкден янгур болуп тюшмеген. Оьз заманында, оьз себеплерине гёре шундан, Къумукъ халкъдан айрылып, бутакъ болун формалашгъан.

Гюч булан, тёре булан, разбойничий муратлар булан тюгюл, муна шу къардашлыкъ идеялар булан ёллар излеме герек башында майы бар адамлар. Авар топуракълар да бир замангъы дазувсуз генг «Къумукъ Шамхан Пачалыкъны» ичинде болгъан, бир замангъы авар ханлар да кьумукъ шамханланы варислери, гесек топуракъ алып айрылгъан ханлар, принцлер, князлар. Кёбюсю гёрмекли авар юртланы атлары тап-таза къумукъ тилден:

ГУМБЕТ (район) - ГЮН-БЕТ «солнечная сторона», лучше освещаемый, прогреваемый солнцем склон ущелья, более комфортный для жилья.

ХУНЗАХ - ГЮН-УЗАКЪ («солнце долго» т.е. местность, в данном случае, плато, возвышенность, которая в отличие от ущелий долго освещается солнцем).

ГУНИБ, ГУНИ - ГЮНИ, ГУМЕ ( «солнечное»…).

УНЦУКУЛЬ - ГЮН-СЮНКЮЛЮ ( «солнечное»…).

КАРАТА - КЪАРА-ТАУ («черная гора»).

АЛМАК - АЛМАКЪ («захватить, овладеть!»).

ЧАРАДА - ЧАРА-ТАУ («гора, похожая на перевернутое корыто»).

БЕЖТА - БЕШ-ТАУ («пять гор»).

АЙМАКИ - Ай-МАХИ («лунный хутор»), ва кёп башгъа атлар…

Гьатта авар деген атны да о къардаш халкъгъа Къумукъ халкъ берген, оьзлер оьзлеге олар авар демей чи, маарул дей.

Къумукъ, авар - къардаш халкълар.

Бу ахтарывлагъа намуслу алимлер ва нормальный адамлар иман сала, инана. Сиз эс этигиз: авараланы гёрмекли алимлери, гьайымлары буквально артдагъы йылларда, айларда терен тарихлени хотгъап, дерия-денгиз йимик генг тюрк дюнъяда оьзлеге къардаш тамурлар излеп айлана.

Къара Денгиз, Волга, Алтай бойларда о заманларда белгили болгъан авар халкъланы, сонгда хазар халкъны гьакъында докладлар этип, язывлар язып, гёремусуз биз не ерлени елеген болгъанбыз дей, шо саялы сиз, къумукълар, тайыгъыз гьали ёлдан дей, бир чонкълагъа яшынып, бир ярлагъа тёгюлюп, денгизлеге батылып, оьлюп, денюп, ёкъ болуп гетигиз дей.

Шу гьакъылны агъувлу терегин оьсдюрмек учун, бизин акъчаларыбызны, налог тёлевчюлени яманокъ кёп акъчаларын да харжлап, бир-бир сокъур-сангырав алимлени чакъырып, заказлы конференциялар эте, заказлы докладлар этдире, ялгъан маълуматлар булан китаплар яздыра. Не аллагьдан не гюнагьдан къоркъмай, уялмай, утанмай, оьзлер, ерли авар алимлер де гьар гюн сайын шу гьакъдан ачыкъдан ачыкъ ялгъанлар сёйлеп ва язып тура.

Лап артдагъы уьлгю антикъумукъ гючлени заказын алып, Т. Айтберов «Хунзах» деген китап яза ва шонда Къумукъ Пачалыкъны сыйлы историясыны башына уруп авар бёрк гийдирип къоя, бирде авар халкъ яшамагъан ерлени Хунзах ханлыкъгъа подарка этип къоя. Озокъда о кюлкюлю операциядан бир зат да чыкъмас. Къумукъистан - есть Къумукъистан!

Шу идеяны яшавгъа чыгъармакъ учун оьзлени яшоьрюмлерини башларын къарангы гьакъылардан толтура, шоланы къолуна урлангъан савут бере, шо бандаланы башына лап сёгюлген уголовный тайпадан атаман-разбойниклер сала. Шо оьзлени мундагъы ва Москвадагъы къарангъы пещералы штабларын биз гёрмей дёп тура олар, о штабларда, онда, ким жинаятчылар олтурагъанны ва халкъгъа нечик нас, намуссуз, агъувлангъан буйрукълар-лозунглар ташлайгъанны биз билмей деп тура. Ерни тюбюне яшынсанг де, елкенгден тутуп гюнню ярыгъына чыгъарарбыз.

Гьасили калам, о бырынгы аварланы да гьалиги аварланы да бир байлаву да ёкъ. Алим адамлар билмей, билсе де яшыра: авар деген сёз авар тюгюл, авлар, ав булан, охот булан яшай деген зат; охотящийся, охотой живущий; янгыз сёзню бирлиги болса тюгюл, дагъы бирлик ёкъ.

Къардашлыкъ десенг гьалиги аварлар о замангъы аварлар булан да хазарлар булан да къардаш деп айтма болабыз, амма - только через Кумукский народ! О замангъы аварлар да, хазарлар да тап-таза тюрк халкълар. Бары да тюрк халкъланы оьзеги - Къумукъ халкъ!

Къумукъ халкъгъа къардаш бусанг, боларсан шолагъа да къардаш. Гьакъыкатда буса ишлер лап шолай дюр де дюр!

Не перепрыгивая через голову Кумукского народа, не минуя, не отстраняя Кумукский народ. А именно этого жаждут некоторые кривые головы, а такого пути не существует. Только через родство с Кумукским народом, только через признание Аварским народом себя одним из тюрко-кумукских народов.

Къумукъ топуракъны сакъламакъ, айры пачалыкъны топламакъ.

Къумукъ топуракъны Къумукъ халкъ учун сакъламакъ, Къумукъ халкъны, сыйлы Къумукъ адамланы оьктемлигин (доблесть), аманлыгъын (неприкосновенность) якъламакъ - шу затлар саялы сесгенип уянып, аталаны тарих уьлгюсюне таянып, оьзюню ичинден ругь ялын ташлап къанатланып, юлкъунмас тамур болуп, ахыр заманлагъа ерли, на вечные времена, шунда кюрчю салып олтургъан Къумукъ халкъ.

Халкъны оьлмес жанына, бессмертной душе Кумукского народа, макътав, слава! Къумукъ эренлеге макътав! Къумукъ къатунлагъа айры макътав!

Шу сыйлы баш гётеривню, восстаниени, инкъылапны, башына тюшген «Тенглик» къурумгьа да макътав, слава. Ону башчысы Салав Магьаммат-Салигь Алиевге де макътав, слава. Шу адилли, шу къуванчлы КЪУМУКЪ ИШДЕ бизин «Къумукъ иш» газетни де аз-маз пайы бар деп айта биревлер.

Шолай ойлаша буса биревлер сама, шо бизге дагъы оьрде болмас йимик сююнч, савгъат.

Къумукъ халкъны къара къулу болгъанбыз.

Гертилей де, къызгъанаму дагъы. Ата-бабаларыбыз арап душманлар, монгол ханлар, гьарамзада темирланлар булан къыра-къырыла гелген.

Ювукъдагъы ата-бабабыз Бамматули, Муртазали Чопанхан Шамханны уланы, атасындан сонг Шамхан болма тюшеген варис, Къазанышгъа йиберилген вакил-хан, Таргъу Шамхан Пачалыкъны гесек-гесек болмагъа, раздробленный болмагъа къоймайман деп, Жунгютейге Магьдули этген затны, Эндирейге Солтанмут этген затны этмеге къоймайман деп, сепаратистлеге къаршы ябуша туруп, шоланы янындан Къазанышда оьлтюрюлюп гетген.

Шо мурат саялы атамны атасы Ибрагьим бир-нече керен халкъ востаниелер гётерген.

Шо мурат саялы большевиклеге къаршы, савутлангъан вагьши ят аскерлеге къаршы къанлы давлар этип, 1937 йыл лично Сталин тастыкъ этген къарар булан расстрел этилип, шо оьр макътавгъа ес болгъан атам Ханмав.

Биз оьзюбюз де шо муратгъа жагьил чакъдан берли къара къул болуп гелгенбиз.

Бугюнде де, янгыз митинг булан, газет, китап булан тюгюл, болгъан кюйде тувра къаркъала барлыкъ булан да шу бекликде, шу фронтда болажакъбыз, сизин арагъызда, сизин тёрюгюзде. Гьы, айт, не булан къошулайыкъ, не булан табулайыкъ деп турабыз гьаман башчы Салавгъа.

Амма, тюзюн айтса, шулай тюрлю тетик бар; оьзлерден къайры гишини къурум ишге, идеология ишге, элчилик ишге къошма къоймай, эшикни къажыллатып ябагъан сакъатлыкълар бар «Тенглик» тербенишни ичинде.

Янгыз бир къурум халкъны санавсуз намусларын янгыз оьз башына алып, монополия салмакъ - ол халкъ ишлеге четимлик. Тек о гьакъда сонг парахатлай сёйлербиз.

Яшасын къумукъистан!

Ишни формаларын янгыртмакъ - бу масъала да бар, алгъа салынагъан конкретный муратланы бир-нече канзи оьрге гётермек - бу масъала да бар.

Атын тутуп айтса: бир де къарамай, бир ят гючлеге де сорамай КЪУМУКЪ ХАЛКЪ - САМОУПРАВЛЕНИЕСИ деген идеяны тамурлашдырмакъ, «единый Дагестан», «неделимый Дагестан» деген бизге душман тавушланы къатты къол булан теберип тайдырма герек.

Шо къаст къылывлар дагъы биревге де тюгюл, бизге, Къумукъ халкъгъа къаршы бакъдырылгъан, Интердвижение деп чыгъып геле - шо Къумукъ топуракъланы гене де тырнап, талап турмагъа бозаргъанлар. Болмас «неделимый Дагестан».

Биз къумукъ пачалыкъ къурабыз.

Мурат шулай.

— Къумукъ районларда, юртларда Къумукъ сайлав округлар къурмакъ;

— Къумукъ Президент сайламакъ;

— Къумукъ Верховный Совет сайламакъ;

— Къумукъ Генеральный прокурор, Къумукъ полиция, Къумукъ судебный къурумлар, Къумукъ туснакъ;

— Къумукъ налог система, ва банк болдурмакъ;

«Чужой» конституциягъа къул болмажакъ къумукъ халкъ.

Шу затланы этигиз хари деп ятлар, дос тюгюллер бизге бир заманда да ихтияр бермежек. Этме башласакъ «неконституционно!!» деп гьуя-гьарай салып да туражакъ.

Англатма къарарбыз, амма чул бермесбиз. Шуланы этгенге душманчылыкъ этер, амма бирев де къоймай токътатып болмай, биз таманчакъы тынглавсуз болсакъ.

«Неконституционно» деп къоркъутмасын, Къумукъ халкъгъа соралып этилген конституция ёкъ.

Бизин конституциябыз ёкъ, биз ону энни янгыдан тувдурарбыз.

Тарихибизде сыйлы пачаларыбызны, Ногь Пайхамарны, Бильгамишни, Ханрапини (Ханмурапини) - шу Атлан, Шамъер, Месеп-Атам, Бабилон, тюрк-къумукъ пачаларыбызны конституциялары болгъан.

Гьали биз шоланы простой ва гениальный гьакъылларын давам этип, Къумукъ Пачалыкъны Конституциясы деп закон китап тувдурарбыз.

Гьалиге буса, «чужой конституциягъа» биз неге тынглавлу болайыкъ? «Уголовный кодекс» деп бизин къоркъутмасын. Бизин учун биз тувдургъан кодекс болмаса, «чужой кодексгъа» биз не деп тынглавлу болайыкъ? Тувдурарбыз оьз Кодексны, кёкге етер йимик абур этербиз шогъар.

Шамильни атына не гьал салып бара бир-бир авар активистлер!

Шамильни атын «интернациональный» этебиз дей, сёзлерине тынгласа. Ишде буса, «Шамильни атындагъы фронт», деп бир миллетли агрессиялы аварлы партия къургъан.

Ёкъ дей, ол «интернациональный фронт», дей, онда чеченлер, лаклар, жугьутлар бар дей. Орну-тюбю ёкъ ялгъан чы дагъы. Я, не къурсакъ оьлер аврув бар жугьутгъа Шамильни атындагъы фронтда?!

Шамильни Къумукъ халкъгъа къаршы сала туруп, биз орус пачаны аскерлерине къаршы йигирма беш йыл дав этгенбиз дей.

Биринчилей, сиз йигирма беш йыл буса, биз, Къумукълар, лап шо аскерлеге, шо вагьши агрессорлагъа къаршы бир минг йыл дав этгенбиз! Бир минг йылдан да артыкъ.

Экинчилей, Къумукъ Шамхан Пачалыкъ, уьстюнлюкден заманлыкъгъа умут уьзюп, ишлери чола тюшюп, къысматы къынгыр гелип, бир заманлар гелер бугъай деп, Россия булан союзлукъгъа гирсе де, Къумукъ халкъдан кёп-кёплер Шамильни аскеринде дав къуллукъ этген. Шамильни лап инангъан аскер бёлюгю, ону гвардиясы, янгыз Къумукъ адамлардан топлангъан болгъан.

Уьчюнчюлей, Шамиль оьзю аварлы болса да, къумукъ халкъгъа да къардаш къагьруман чы. Чыкъгъан ери, ювукъдагъы ата-бабалары Тёбен Къазанышдан, Къазанышлы бийлерден, бизин аталагъа, Ибрагьим Бамматулилеге къардаш. Шо гьакъда атамны, шаир ва йырчы Ханмав Ибрагьим Бамматулини уллу йыры да бар.

Гьали айтсын Авар Халкъны Акъсакъаллары: Шамиль йимик аргъымакны антикъумукъ агрессияны къажыллайгъан арбасына егип гьайдамагъа ярайгъан затму?!

Пусть скажут теперь Аксакалы Аварского Народа: разве допустимая вещь, запрягши в скрипучую арбу антикумукской агрессии, погонять такого аргымака, как Шамиль?!

Къумукъ гьаким Къоркъмасов, аварланы аяй эди. Къоркъмасов аварланы бир гесеклерин тюзге тюшюрме герек деп, шолай сёз де сёйлеп, шолай иш политика да юрюте эди. Амма о агъымны ахыры болма герек чи.

Авар гьаким Даниялов он йыллар булан Къумукъ халкъгъа къаршы оьжетли дав юрютюп турду.

Къумукълардан да бир эки гьакимлер болмаса ярамай чы. Шо саялы Даниялов оьзюне башюсте, не буюрасан деп турагъан, «хырлы стакан гьаракъыгъа ата юртун сатагъан» тайпаланы къумукъ арада излеп, ийислеп таба эди.

Оьзюне къатылагъан къатты Къумукъ уланлагъа шулай айта эди: «Шу къолум булан Магьачкъаладагъы Къумукъ, тарих документлени уничтожить этгенмен, шу къолум булан буса Москвадагъы Къумукъ тарих документлени уничтожить этгенмен; къайда, ёкъ къумукъ халкъ».

Она шолай, сиз ёкъсуз деме сюе бугюнгю авар активистлер де.

Амма, вёре умут этмесин бирев де: алтун тарихибизни, къалибаладан берли лап шу бугюнлеге ерли, гьар гьарпын къайтара тувдуруп, темир такъчалагъа саларбыз!

Эренлени эки тюрлю иши бар.

«Акъсакъал» деп къойгъан учун, оланы да бары бир тюгюл. Аварланы кёп вакиллери Къумукъ халкъны хадирин биле, дертли гюнюнде Къумукъланы аяп биле, гьарамзада иш этип айланагъан авар бёлюклеге налат бере, авар халкъ савут тутуп тюзге тюшмес деп, оьз халкъына иманлы, адилли гьакъыллар юкьдура.

Бир-бир акъсакъллар бусса, бугюнлерде телевизордан чыгъып, я, шу амалсыз Махачев Къумукъ халкъгъа бир сёз де айтмай, бир зарал да этмеген деп, гьиллачы ялгъанланы тохуй.

Бирлери буса Магьачкъаладан тав юртлагъа барып, савутланып чапкъын этмеге герек, Къумукъланы еринде олтуртма герек деп мусаватчы пропаганда юрюте.

Къумукъ пачалыкъны макътавлу абатлары.

— Иран Сасанид династияны вагьши чапкъынларына къаршы оьжетли давлар.

— Арап агрессорлагъа къаршы оьжетли юз йыллыкъ давлар, тюрк-къумукъ халкъны топурагъын, Тенгир Аллагьгъын ва оьзюню оьз динин, якълап.

— Монгол ханлагъа къаршы оьжетли юз йыллыкъ давлар, тюрк-къумукъ халкъланы ят халкъдан, ят культурадан, ассимиляциядан къоруп сакълап.

— 1560-1604-нчю йыллар; шу элли йылланы ичинде он керен орус агрессия аскерлени чапкъыны: он керен! ва он керен Къумукъ дав савут оьр геле.

— 1604-нчю йыл - орус воеводаны Бутурлинни аскерин янчып, тозуп къувалай; амма Къумукъ халкъны ичинде де бар якъчылар, ярыпчылар; олар о оьрлюкню янгыз Эндирейли хан Солтанмутгъа язып къоялар.

Бир де къызгъанмай къалп гьакъылланы ташлап, башларыбызгъа таза гьакълыкъны алмагъа тюше: шо уьсттюнлюк бары Къумукъ шамханлыкъны иши; Солтанмутгъа шонда командующий этип Шамхан салгъан полководец деп айтмагъа тюше.

— Иран шагьлагъа къаршы юз йыллар оьжетли давлар, миллет, пачалыкъ, тил, культура тазалыкъны къоруп сакълап.

Дагъыстан историклер гюнагь деген затдан тюкчеки къоркъмай амалсызлар. Санавсуз гюнагьларыны бириси: Надир-Шагьны тозгъанбыз деп лаклар айрыча байрам эте, аварлар айрыча, даргилер де шолай.

Амма Надир Шагьны гертилей тозгъан Къумукъ халкъда, къумукъ аскерде, къумукъ Шамханда бир къулакъ ёкъ.

Билмеге тюше шулай гьакъны, шулай фактны: Къумукъ Шамхан нас толкъун болуп ябурулуп гелеген тыш душмангъа тувра чапма тюшмейген гезиклерде, аскерин де алып, оьзюню (оьзюню!) тав топуракъларына гете болгъан; душмангъа къаршы тав юртлардан да бёлеклер къоша болгъан, в том числе - Андалалдан да.

Андалал юрт Надир-Шагьны патапурхун чыгъаргъан деп къарышагъан историклеге не къыймат берме тюше, оьзюгюз айтыгъыз; гертилей макътавлу давлар этген Сурхай-Хан да Центральный Пачаны, Таргъу Шамханны вассалы, ону аскерини бирисини командующийи.

— Гьарамзада донгуз Темирланны къаршысына оьлер-къалар давлар; биз донгуз деп огъар береген къыйматгъа биревде пушургъанмасын: къайда шунда, таза тюрклербиз, къыпчакъларбыз, арийский халкъбыз деп оьктем болагъан Къумукь халкъ бар дей, оланы мен бирин къоймай къырайым деп гелген болгъан.

Минглер булангъы давланы арасында шулай звериный мурат алып юрюген бир полководец де дагъы болмагъан; бизин халкъны санаву он керенлер эниш тюшюп (!), Великий державаланы арасындан тайгъаны, тюпден-ерден къайтара аякъгъа турмагъа тюшгени она шондан; аякъгъа тургъанбыз ва турарбыз.

— Шамильни давлары ва Къумукъ халкъны эки ярыплы гьаллары - ону оьрде айтдыкъ.

— 1877-нчи йылгъы Пача Россиягъа къаршы умуми Дагъыстан восстание.

Историклер бу ерде де аллагьына къарамай ялгъан айта ва яза, дорана кюйде фальсификация эте, Къумукъ халкъны восстаниесин теберип арадан чыгъарып къоя; бу восстание Туркияны къанат тюбюнде гётерилгенни, о восстание юрюлюп тургъан Туркия-Россия давну бир бутагъы болгъанны, эс этмей къоя; Лорис-Меликов деген яракъсыз антитюркист генерал рус аскерлеге давда да башчы, тав халкъланы восстаниесин къанына батдырып янчывда да башчы - шону унутуп къалалар.

— 1918-нчн йыл Анжи-Аркъада, большевиклеге къаршы, къанлы патриот давлар.

Гьоцоцлу Нажмутдинни башчылыгъы булан авар аскер топлаша, Алкъылыч Хасайны ва Ханмав Бамматулини башчылыгъы булан къумукъ аскер топлаша; эки де аскер бирче дав этмеге дыгъар байлай ва бирче Шураны ва Анжини алып, большевиклени къувалай; эки айгъа ювукъ азатлыкъ гьава булан тыныш ала; ахырда денгиз булан гелген ят, вагьши орус большевик аскерни тобу, пулемётуна къаршы хынжал, тюбек булан чабып къырыла, йыгъыла; оланы жанлары женнетге, тюзлер, тавлар буса зулмагъа, къара къайгъылы девюрлеге бата.

Муна шу макътавлу давланы сыдрасында 1991-нчи йылгъы бу Къумукъ восстание де тарих ер тутду. Яшасын Къумукъ халкъны военный лагери!

Къыйынлы, къайгъылы гьалыбызны тарих себеби недир?

Къумукъ Пачалыкъ тозулмакъны аслу себеби - Шамханлыкъны ичинде юрюлген сепаратизм, гесип-юлкъуп Таргъу Шамханны варислери гесеклер алып, айры пачалар болуп олтурма башлагъан. Магьдули Жюнгютейни, Солтанмут Эндрейни тартып-юлкъуп алып айрылгъан. Шо оьлтюрювчю политика негер гелтиргенни бугюн оьзюгюз гёресиз.

Озокъда, Солтанмут бек оьр даражалы, бек пагьмулу политик, полководец болгъан. Шолай деп, къыйматлай кёбюсю Къумукъ тарихчилер.

Амма Магьдулиден ва Солтанмутдан, къардашларындан резко айры чыгъып, Къумукъ пачалыкъны гесек-гесек этме къоймасман деп ябушгъан Къазанышны ханы Бамматули Ибрагьим. Ол о заман шулай айтгъан:

Тенгир-нама, Къумукъ-нама

Ибрагьим Ханмав БАММАТУЛИ.

Размещено на сайте 05.06.2010

Еще в этом номере:

Комменатарии

на верх

Разделы

Ссылки