Гьар макътавлар яратгъаным ТЕНГИРге!

КЪУМУКЪ ИШ

Кумукские проблемы. Независимое издание


№ 5, Июнь 1991 г.


Яшыл тавум – яйлавум, сари чёлюм – къышлавум

 

Чыдагъан яшар Чыр-юртда,
чыдамагъан чыгъар Чир-къатгъа.

 

Бу сёзлер - белгили айтыв, оьзю де къумукъ халкъны тарихине кёп аянлыкълар бере.

Айтагъаным, тав-тюп бойларда бизин бабаларыбыз яйыламагъан буса, яда яшамагъан буса, о бойдагъы юртланы, оьзенлени, ерлени атлары къумукъча болма кюй ёкъ эди.

Мен оьзюмню гиччи макъаламда, ювукъдагъы барыбызгъа да белгили Салатавияны дазувларындан башлап йыракъдагъы Анадол тюзюне етишип токътама сюмен.

Эндирейни къыбласындагъы тавгъа Сала-тав, ону дёгерегени - Салатавия деп айтыла.

Шо тавдан агъагъан оьзенге Сала-сув (Сала-оьзен) деп айтыла. Сала-сув (Сала-оьзен) Акъташ оьзенни онг бутагъы бола.

Сала деген сёз бырынгы къумукъ тилде бутакъ, айры деген маънаны англата. Сала деген сёз булан байлавлу Къумукъ халкъны бир тайпасыны аты да - салалар, сала-оьзденлер.

 

Хазарияны дазувлары не ерде токътагъаны тарихи-адабиятдан барыбызгъада белгили. Бу ерде эсгерип къояйым, мен Къумукъну тарихи Хазариядан башлана деме хыялым ёкъ, алдыбыздагъы масъаланы шо девюрню дазувларына асасланып чечме тынч гёремен.

Алайыкъ Ростов областны. Ондагъы Дон оьзенни (къумукълар огъар Анадол дей) сол бутагъыны аты Сал. Къумукълар огъар Сал, Сала-оьзен дей. (О оьзенге руслар Сула дей; «Слово о полку Игореве де» эсгериле. - Ред.).

Кёп уллу дазувну елейген дёгерек Анадольская равнина - Сальская степь. Къумукълар огъар Сала-чёл дей.

Олай болгъанда, яйлав яшыл Салатавияда, къышдав сари Сала-чёлде демек тюз геле. Олай йыракъ ва эркин авлакълагъа кёп туварны, йылкъыны, тюе, ва къой сиривлени язда яйлавгъа, гюзде къышлавгъа чубурув этип бизин ата-бабаларыбыз юрюгени ачыкъ зат.

Оьзюню «Хазарлар» деген китабында С.А. Плетнева (М., «Наука», 1978, стр. 25) булай яза: «Сочетание богатых травой степных просторов и горных пастбищ способствовало тому, что кочевание здесь приобрело отгонный характер: зимой население максимально использовало степные корма, а весной стада отгонялись, на все лето, на горные луга».

Нечик алай да, Къумукъстанны тёрю - Салатавия (тав-тюп бойлар), этеги - Анадол-тюзю десек дурус геле.

С.А. Плетнева оьзюню биз эсгерген китабыны 50-нчи бетинде булай яза: «Семи-каракорское городище как бы перенесено на Нижний Дон из Дагестана: совершенно те же строительные традиции».

Дагъы да, Донну (Анадолну) Чир, Акъсай, Тузлав деген бутакълары, Анадол тюзюнде Саркел (Сари-къала), Семикаракор (Семиз-къара-къорув, яда къала) деген шагьарланы атлары да бизин пикруларыбызны бегетмеге кюрчюлеше.

 

Оьрде эсгерилген дакеллени гёз алгъада тутуп, Эндирейден Анадолгъа ерли къумукъланы тувар-мал чубурув отавларында яшав сюрген тайпаланы (племена) ал сыдрасында (гвардия-передовые отряды) къайсы тайпа болгъанын токъташдырма мени гючюм чатагъан кюйде къаст къыламан.

Белгили Къумукъ алим Девлетмурза Шихалиев «Къумукъланы гьакъында къумукълуну хабары» деген уллу макъаласында булай эсгере: «Сала-оьзденлени авуллары Эндиерейде уьч, Яхсайда эки, Кёстекде бир бар».

Шо макъаланы бирдагъы еринде булай языла: «Солтан-мутну башлапгъы якъчылары - бирлери Саласувну боюндан, бирлери Чирюртдан чыкъгъан салатавлулар, оьрде айтылгъан кюйде, оьзлени къавумуну арасында лап да гючлю бёлюк гьисаплангъан».

Бу гёрсетивде Сала-лылар бырынгъы Чирюртдан ва Салатавиядан жыйылгъанны билебиз.

Мени пикрумда, Салалыланы Салатавияда яшайгъанларына салатавлу-лар, Тёбенде яшайгъанларына сала-лар, яда салалы-лар деп айтылагъаны тюз.

Тавда яшайгъанлагъа буса тавлу деп айта, шону булан оланы яшайгъан ерин белгилей.

Айтагъаным, Д. Шихалиев оьзюню макъаласында къавумланы эсгереген бёлюклени бирисине Сала-лар ва Салатавлу-лар деп эсгере. Мени пикрумда олар эки тюрлю тайпаланы бёлюклери тюгюл, янгыз бир тайпаны, ода сала тайпаны чачылып яшагъан бёлюклери (гесеклери).

Биз барыбыз да билеген кюйде, тарихи сюргюнлерден, ханланы ва байланы зулмусундан къачып-тайышып Къумукъ тухумланы ва тухумтайпаланы гесеклери (бёлюклери) тав-арагъа сингип, дагъы тёбен тюшмей къалгъанлары да аз болмагъан.

Шолай тарихи агьвалатлагъа байланып айтылгъан бизин бабаланы сёзлери: «Чыдагъан яшар - Чирюртда, чыдамагъан чыгъар Чир-къатгъа» деп.

Сала-лар (Салалы-лар), Гумбетден, Гикониден, Чиркатадан чыкъгъан десе тюз болмас.

Оланы кёплери тез заманларда онда чыгъып, ва кёп заманлагъа онда къалып, сонг бир азлары къайтгъан десе тюз болар.

Сала тайпа тарихи агьвалатланы натижасында чачылып уллу Къумукъ юртлагъа айры авуллар тутуп олтургъан, амма оланы айры тарихи бары белгили.

О тайпа бырынгъы заманлар да гьайванчылыкъ булан машгъул болгъаны белгили. Тувар-малны кёплюгюнден, авлакъланы эркинлигинден халкъ бажарывлу кюйде пайдалангъан.

Д. Шихалиев эсгереген кюйде, оьзлер етишип болмайлы «йылкъыларын, туварларын, къой сиривлерин къотанларын, тавларын ижарагъа (аренда) берив» булан да пайдалангъан.

Яйда - тав шартларда малгъа ябушагъан къасартгъыгъа ва къычывгъа къаршы бизин аталар малны агъу кершенлерде кириндире болгъан.

Къумукъланы айтылгъан жынслы къуба тувары, къуйрукълу акъ, боз, къара, шава маллары уллуланы эсинде къалгъан.

Къазихан Къазанбиев
Бабаюрт
 

Редакцияны къошуму.

Къазихан Къазанбиев тюз яза - Къумукъ халкъны тарихи Хазариядан башланмай, кеп юз йыллар алда. Амма орта бойларда эки де тарих янаша.

Къ. Къазанбиев Къумукъстанны ва Хазарстанны дазувларын Солакъ оьзен булан токътама сюегенге ошай.

Амма Хазар пачалыкъ бир заман бары Гюнтувуш ва Темиркъазыкъ Кавказны, Волга (Эдиль), Къырым, Украина, Днепр бойланы тута болгъан, гьатда шулай «треугольникде» - Дербент-Сарай (Волгоград)-Киев - ерлеше болгъан.

Автор Къумукъстанны Орта ва Къыбла топуракъларын Темиркъазыкъ топуракъларындан айыра.

Солтанмутдан алда о ерлер Къумукъ пачалыкъны ичинде болгъанны унутма яраймы?

Солтанмут Таргъу Шамханны уланы болгъанны да унутма тюшмей. Эндирей якъгъа ону вакил этип атасы йиберген. Амма ят гючлеге аркъа таяп, Солтанмут асгер Шамхангъа, атасына хыянатлыкъ этген. Гьилла булан атасын къонакълай чакъыргъан, ва ону есир этип, Темиркъазыкъ о топуракълар айрылмакъгъа рази этген.

Ондан алда Солтанмут орус асгерни тозгъан. Амма ол айры пача болмагъан, о заман ол Шамханны асгер башчысы.

Шолай Къази-Къумукъда да. Барыда историклер Чолакъ Сурхайны айры пача деп чыгъара, Иран булангъы давланы огъар яза.

Гьакъыкъатда буса Сурхай-хан да, шо Солтанмут йимик, Таргъу Шамханны асгер башчысы.

Шеклик нечик бола - о йыллар чы Адилгерей Шамханны акъыргъан заманлары, Петр-1 булан дослукъ аралыкълар юрюте, Петрны кисдирип Къумукъну эжел душманы Ирангъа дав этдире.

Ибрагим БАММАТУЛИ

Размещено на сайте 21.05.2010


Еще в этом номере:

Комменатарии
Представьтесь, пожалуйста
Поделитесь своим мнением по существу данной публикации
Картинка
Введите код с картинки
(для защиты от спама)

на верх

RRS лента

Ссылки

kumukia.ru