Гьар макътавлар яратгъаным ТЕНГИРге!

КЪУМУКЪ ИШ

Кумукские проблемы. Независимое издание

№ 2, Январь 1991 г.

Къумукъ намус - бизин тарих, бизин къысмат, бизин мурат

Идеология лакъырт

НАМУС деген затны кёп-кёп маъналары бар. Ялгъан сёзден, яман ишден ари бол; яхшылыкъ ва яманлыкъда хоншулагъа кёмек эт; къонакълагъа бай тепси, ярлылагъа бай секет; ягъаланы яв басгъанда, ямучугъа яшынма; эр къатынгъа, къатын эрге аминлик; ва башгъалары.

Амма уьйренишли болуп гелген англавлар таман тюгюл. Янгыз оланы тюгюл эшитмесек, НАМУС бугюн - халкъны мурады; умуми мурат; оьр мурат; уьзюрюлюкден уьзюлмеге аз къалып турагъан, селекетли ва къувунлу оьр мурат. НАМУС бугюн - къумукъ халкъны алдында токътагъан СВЕРХЗАДАЧА.

Гьасили, КЪУМУКЪ НАМУС - тарих, къысмат, мурат.

Тарих — минг йылланы узагъында оьжетли, йыртгъыч душманланы янындан урлана, талана, хорлана гелген бизин асыл-алтын тарихибизни, дуньягъа тил, илму, культура, къылыкъ, цивилизация берген тарихибизни, гьар яркъычын бир этип жыймакъ ва исбайы, жанлы ЖАГЬИЛ СУРАТ этип къайтара тувдурмакъ.

Къысмат — къумукъ халкъны бюгюнгю къысматы, бизин халкь яшайгъан шартлар, агьвалатлар, бизин къалкъыланы уьстюнде толкъунланагъан къара булутлар, военный картадагъы стрелкалар йимик бизге къаршы бакъдырылгъан йыргъыч умутлар — булар бирде чыдап турма ярамайгъан къысмат, янчылгъан, пысайгъан халкъны къысматы.

Бизин ватаныбызгъа да гелип, бир-бир халкъланы экстремистлери бизге хохабашлыкъ эте, бизин ватандан магьрюм эте. Шу къысматны къумукъ халкъгъа оьзюне ва башгъа халкълагъа суратлар, ренклер, авазлар булан тийишли кюйде ачыкъ-аян этип гёрсетмек. Къысматны оьлчеп билмейген, гьай, бар яшавгъа да шюкюрбюз деп турагъан, илбислени «дружба народов» деген пёшюк-юммакъларына алланагъаy къумукълар гьали де кёп бар.

Мурат — Къумукъ халкъгъа территория якъдан, политика якъдан культура якъдан, жамият якъдан толу кюйде азатлыкъ, эркинлик, менчилик, оьзтёречелик.

Баш вакътиде автономия, айрылыкъ деген сёзлер де ярай. Тарихде бирде пачалыгъы болмагъан халкълар да пачалыкъ къуруп олтурагъан гюнлер етген. Юз минг, юз элли минг, гьатта элли минг санавдагъы халкълар да, силкинип, айрычалыкъгъа чыгъа. Гагауз республика этген йимик, бар халкъ бир фронт болуп, терс ёлну тутагъан гючлеге къаршы къайратлы кюйде эре тура. Къумукъ халкъны кёп минг йыллыкъ сыйлы пачалыгъын аякъгъа тургъузмакъ — муна асыл мурат.

Къумукъ Республика деп «Тенгликни» съезди декларация къабул этди. Амма ол гьалиге халкъгъа мюлк идея болуп битмеген. Шо якъдан «Тенгликни» гьайымлары хыянатчылыкъгъа ошайгьан позицияда. Жыйынлар, митинглер жыйып, къайнар сёзлер сёйлесе тюгюл, гьалиге къурувчу, топлавчу чаралар ёкъ. Гьатта къумукъ юртларда болуп гетеген къайнар агьвалатгъа гёре жавап кюйде (ответные) чаралар сама ёкъ.

* * *

Гьали къарагъыз чы: тарих, къысмат, мурат деп айтгъан учун, олар нечик бир-бирине байлавлу. Екъ, ёкъ, бир-бирине къошулуп, булгъанып къалмай, амма оьзлер санавсуз кёп алтын йиплер булан тыгъыс байлавлу.

Тарихде къысмат да бар, мурат да бар; къысматда тарих де бар мурат да; муратда буса тарих де бар къысмат да.

Муна гьали шо уьч де абатны биринчисин, ТАРИХНИ алгъа чыгъарып, шо сёзню уллу гьарплар булан язып ва къызыл ярыкъ булан да шавлалап, шулай лакъырт этемен.

«Ленин ёлу» газетни шу номерин къолгъа алгъыз чы (08.12.1990 йыл). Гьы, Мурат Гьажиев (Мурад Аджиев) деген къумукъ адамны эссеси, статьясы. Алъякъда «Адабият Россия» газетде чыкъгъан эди. Гьали шону къумукъчагъа гёчюрюп чыгъаргъанлар. Маънаны аслу бюртюгю бу ерде; статьяны автору — къумукъ адам Мурат Гьажиев мен половец къавумданман дей. Половецлер буса — олар къыпчакълар. Сонг — къыпчакълалр буса, оьзюню ичине къумукъ халкъ да гиреген, ярым дунъягъа къулач яйгъан арийский тюрк къавум. Монголоид къавум тюгюл, тюрк къавум. Инсанлыкъны чыкъгъан ери, культураны баш булагъы Атлантидадан, Месеп Атамдан, Бабилондан, Анадолдан (Анатолия), Кавказдан баш берген эки бырынгы тюрк къавумну бириси: тюрклер-сельжюклер ва тюрклер-къыпчакълар (эки бичакълар, бекибичакълар). Сонг... сонг, къарагъыз: шо мен половецмен дейген къумукъ бар бетге гелтирип не суратлар, не сыпатлар сала дегин?! Лап къыччырыкъ белгилери булангъы монголоид келпетлер.

Тюз, о суратны москвалы бир ят адамлар салгъан, сен буса шону гёз юмгъан кюйде (бездумно) минглер тираж булан чыгъарып Дагъыстанда яясан. Гьей гиши, «Ленин ёлунда» олтургъан адам! Раса, тайпа, жынс деген затлар масхара тюгюл чю. Яшланы оюну да тюгюл. Бирев де ойлашып баш пайдасы учун чыгъармагъан.

Сёз арада: билме заман болгъан — половцы деп айтагъан олай халкъ ёкъ ва болмагъан. Русча о — авлакъда турагъанлар деген зат; рус шовинистлер ят халкълагъа къойгъан сансымавуч саякъ ат: гьай, бар шонда авлакъда яшап бир тайпалар. Германиялы адамлар да шолай чы: НЕМЕЦ деген ат ала. Сайки: тилсиз, тилкъав, англашылмай, ва англамай рус тилни. Польшагъа да - поляклар, баягъы авлакъ.

Къумукъланы, яни, баш тамурлу тюрк халкъланы монголлагъа къыйышлы бир белгиси де ёкъ. Шу затны къумукъ адамлагъа сама исбат этип турма тюшмейдир деп тура эдим. Тюше экен! Я, эки якъдагъы халкъланы бир-бир вакиллери, бир-бир алимлери билип-билмей бизге ябагъан ялалары азмы? Шу гьакъылны эсге тутуп, шо газетни шо бетине къараса, бир-бир къумукъ адамлар оьзлер оьзлени сыпатына тюкюреген кюй болмайму?! Я, сокъур болмагъан гишиге, авам болмагъан гишиге къумукълар монголоидлер тюгюл экени гьар къумукъ адамны сыпатына язылып турмаймы?! Я, шо гьакъыкъат шо газетни шо бетинде де ёкъму - шо Муратны сыпаты шо суратдагъы воинлени сыпатларына ошаймы? Аслу далиллер буса — тарихи, илму, генетика маълуматлар. О гьакъда тийишли кюйде айрыча лакъыр этме герек.

Тюз, о суратны тюбюнде булай языв бар: гьар тюрлю таш суратланы къошул-чатып шу суратны Горелик (М. В.) деген бирев къурашдыргъан.

Я, о амалсыз Горелик не биле бир-бирине къанлы къарышып юз йыллыр оьжетли дав этип, янаша къырыла, янаша гёмюле гелген халкъланы къайсы къабуру къыпчакъ, къайсы буса - монголдур? Тюз, Москвада, Исторический музейни ортасында да бар: уьй йимик бир икълыкъ, очакъ, эргиши, къатынгиши. «Половецлени отаву» деп язылгъан. Амма бир ийиси де бармы дагъы! Орну, оту - лап къычырыкъ белгили монголоидлер. Историклени авамлыгъы.

Историклени, уллу илмуну янгылышларын биз, аллагь буюрса, таман тиреп, къаст къылыл, тийишли тюз ёлгъа саларбыз. Лап ювукъда буса, лап тынч бир мурат бар: тийишли чаралар гёрюп, газет оьзюню янгылышын, оьзюню ёлун тюзлесин.

* * *

Къумукъ халкъны уьстюндеги намуслар: тарихни янгылыш ерлерин тюзлемек; ошгъугъан арба йимик башалман, гьатта тик ярдан йимик барагъан къысматны къолгъа алмакъ; бизин гёз ярыгъыбыз, жан ерибиз болгъан муратланы инамлы «темирёлгъа» салмакъ.

Шу гьакъда арт вакъти кёп-кёп тагьсирли тавушлар сесленди. Башгъалар булан бирче мен де он, он беш къадарда публицистика асарлар яздым, печать этдим, митинглерде, илму жыйынларда, минглер булангъы анадашлагъа авуздан сёйледим. Къумукъ халкъгъа да, къошулчан халкъгъа да. Къумукъча да, русча да. Муна бирлери: Эндирейдеги митинг, Къазанышдагъы митинг, Буглендеги митинг, Магьач-Къаладагъы умуми дагъыстан митинг, Магьачкъалада йырчы Къазакъны юбилей жыйыны. Радио, газет, журнал, китап. «Месеп, атам, урлукъ, къумлукъ» деген хабар; «Мангал, очакъ, отбаш» деген хабар. Булар 1988-нчи йылда чыкъгъан «Магъа шо бек авара» деген китапда. Шолай илму-публицистика — чебер хабарларым «Дагъыстан адабият» журналда да чыкъды. Сонг, статьялар, эсселер: «Дагъы ёл болмагъан сонг, бар ёл булан барарбыз» («Ленин ёлу», 4 октябрь 1990 йыл); «Маслагьат мажлис» («Дагправда», сентябрь 1990 й.); «Къумукъ халкъны митинглери мингдендир!» деген эссе Къаягент, Хасавюрт, Ленин, Бабаюрт районларда печатдан чыкъды. Шо эссеге, шо асаргъа эпиграмма этилип авторну шулай шиъру сатырлары салынгьан:

«Къумукъ халкъны митинглери мингдендир!

Башын булгъап пушургъаныв кимдендир?!»

Дагъы да шулай:

«Бизге ёллар бир къалгъан,

Бар ёл булан барарбыз.

Орамыбыз тар болгъан,

Генг этмеге къарарбыз».

«Башын булгъап пушургъаныв кимдендир?» дегенде Солтанмурат Акъбиевни «Ленин ёлу» ва «Дагправда» газетлерде чыкъгъан шо белгили статьясы гьакъда сёйлене. Огъар кепине тиер йимик сёзлер айтып да язгъан, сёйлегенлер болду. Сёгюшюв тийишли тюгюл. Мен о заман объективно сёйледим, гьали де шолай сёгюшювсюз, дискуссия позициядаман.

Гьатта диалектика якъдан Акъбиевни «къалмагъал этмейик» деген гьакъылы пайдалы болуп да чыкъды. Чаралар гёрмеге герер деген тавушлагъа жавап болуп къаршы тавушлар да сесленди. Мисал, 6 декабрьде «Ленин ёлуда» Эндирейден Гьажи Абдурашитовну макъаласы бар. «Къумукълар эки арада оьзлени эркин топуракъларындан магьрюм къалып, эки ярны арасында къысдырылгъандай, сытылгъандай тарлыкъда токътагъан» деп яза. Бу бир янындан. Бириси янындан Абдурашитов шо къысматны тюзлемек учун гёрюлеген чаралагъа къаршы къардала. «Дагъыстанда янгыз къумукъланы оьз автономлугъун къурмагъа ошавлуму» дей. Сонг да булай: «Бары да дагъыстан халкъланы автономиясы болса о дагъы да яхшы эди» дей. Хожа Мажитов деген гьаракатчы адамны эсгерип булай айта: «Башгъа миллетлер отгъа тюшюп гетсе де къайырмай». Я, Абдурашитов эшитмегенми: юз элли минглик гагауз халкъ азатлыкъ алып тура, уьч юз минглик къумукъ халкъгъа неге ярамай? Сонг, башгъа халкъланы гьайын биз этгенче, олар оьзлер этсе яхшы тюгюлмю? Яманокъ ятып юхлап турмайлар, эшитмегендир Абдурашитов аварлардан бир-бир активистлер Хасав-Юрт районда Шамиль район къурмагъа гьавлап айлана. «Гючден гёчюрюлген авар, мычыгъышланы мен бир де гюнагълы гёрмеймен» дей.

Оланы гюнагьлы ким гёре? Ерлешген юртланы тайдырма герек деп айтылмай чы, автономлукъ деген бизин идеяда. Къайтарып айтаман: янгыдан гёчюп геливню къыркъып токътатмакъ, къумукъ халкъдан алынгъан топуракъланы ерли районланы гьакимлигине бермек, къумукъ автономияны ичин де олар къыйышып яшав болсун - муна шулай айтыла. Тюрлю позициялар башалман сёйленип турса, ишни ахтигине етмей тавуш берсе, бизин намус, бизин иш алгъа гетмес.

Сёзарада, алгъасап, шулай айтма сюемен: бирев биревге тынгламай, къулакъ асмай, англамай сёйлейген кюй бар. Мисал, Абдурашит лаклагъа къазикъумукълар дей. Бир-эки номер алдагъы «Ленин ёлуда» Оразаев де лакланы къазикъумукъ деген ат булан юрюте. Янгыз олар тюгюл, бу умуми уьйрениш. Мен шекликге бир де ёл къоймайгъан далиллер булан лап арт вакътилерде бир-нече керен яздым ва къычырып айтдым: Я, гьей адамлар, лаклар къазикъумукълар тюгюл, къазикъумукълар бизбиз, шу орта бойдагъы къумукълар! Лаклар къазикъумукъ болуп, къумукъ болуп не эте, къумукълар бар тура? Тувра тиревлю кюйде мен шу соравну салгъанда, лак алимлер бири де шу гьакъны инкар этип болмагъан.

Эсигиздеми, мен нече керен исбат этдим: Абусуфьян деп язмагъа тюшмей, Абусупуян деп язма тюше деп. Бир де сансымай бизин интеллигентлер: лаклагъа къазикъумукълар деп, Абусупуянгъа Абусуфьян деп юрюй. Булар юзлер булангъы шулай уьлгюлерден бир-экиси. Уьйрениш болгъан дей, устоялось дей, хотгъап турмагъа не тарыкъ дей. Я, уллу, гиччи демей сёз мюлкюбюзню, тарих ругь, культура мюлкюбюзню къораламакъ, аявламакъ деген гьаваслыкъ гьар юрекде болмаса, гьай сени, нете бу деген агъулу, ажжаллы немкъорайлыкъны, шо напаслыкъны энни де яшап турма къойсакъ, бизге кемлик гелтиреген уьйренишлени ташдан толгъан хапта торбалардай гене де сюйреп юрюсек, сесгенип, силкинип йибермесек, янгыз къурсакъны гьайында болуп, башгъа затлагъа сокъур-сангырав турсакъ - не болар?! Биз бирдагъы бир-нече канзилеге оьрге гётерилмей бар мезгилде къаларбыз чы.

Янгыз аш булан токъ болуп турмажакъ адам, амма Тенгир аллагьны авзундан чыгъагъан асыл сёз булан да. Бу дуаны жугьут ва христиан динлер минг йыллар алдагъы, бизин ата-баба динибизден, Тенгирлик динден къабул этип оьзлеге юкъдургъан. Алсын, къызгъанмайбыз, амма мюлкюбюз, къайтара оьзюню оьз бийик тахына минип, оьзюню бийик пьедосталына минип, дагьнили, берекетли шавласын бизге чачып турмагъа герек. Англама къыйын тюгюл: Тенгир Аллагъ - Гюн Аллагь. Ону ишарасы да шулай: Ортасында алтын дёгереклик, дёрт де якъгъа минг яркъычлар чачыла.

Халкъыбызны бир белгили тайпасы, иншалла, гьар заманда да уявлу. Арт йылларда ватандашлагъа дагъы да кёп-кёп ярыкъ сыпатлы, оьктем оьр тайпалар къошулду. Амма халкъны аслам яны гьали де немкъорайлыкъда.

Себеплери тюрлю. Бирлери гьалиде варгьа идеологияны наркозуна эсирген гьалда, башы гёзю чырмалгъан, гьакъны-ялгъанны, яхшыны-яманны янгы гьакъыл тирменге салып чыгъармагъа гючю чатмай. Бир башгъалары баягъы янгыз аш булан токъ болуп турагъан тайпа. Гьатта гьакимлик шанжалны хатиринден бизин оппонентлеге сатылагъанлар да бар.

Берен-даран болгъур сен деген къаргъыш бар бизинча. Ону тарихи маънасы - оьжетли давлу заманлардан геле: аталыкъ аскерни ташлап, о бириси якъгъа чыгъагъанлар, ятлагъа къуллукъ этмеге хорлу гёрмейгенлер. Гьасили — берилгенлер, берендейлер. Бирдагъы варислик белги: рус фольклордагъы «берендей» деген персонаж, шо лап бизин халкъдан, бизин тилден чыкъгъан зат.

Бирдагъы бар бизде гьанкъут деген маъна. Макътавлу ат тюгюл, гьакъылгъа мукъ, инамсыз, не къыяматны не намартлыкъны да этип йибермеге гьазир адам деген зат. Бырынгы заман гьанкъут болмакъ адамны оьзюню гюнагьы тюгюл, ону олай гючден эте болгъан. Эсигиздеми Чингиз Айтматовну романы - «Юз йылдан да узакъ болду шо бир гюн»?

Гьарамзада елевчюлер пача къатынны оьрюм уланын тута, хорлу ритуалны къоллай, яшны башын юлюй, шо башгъа чий елинни терисин гийдире, уланны бутун къолун байлап, авлакъгъа гюнню къаншарына ташлай, тери, къуруп, къысылып башны къыса, къыса. Душман айтгъан гьаллагъа тюшюп, жагьаннемлик азаплар чегип, улан гьакъылдан тая, дувана болуп айлана къала ва ахырда азиз анасын окъ булан уруп оьлтюрюп, душманланы мурадына етдире. Сёзарада о романда о улангъа манкъурт дей.

Манкъурт тюгюлдюр, шо, бизин халкъда юрюлеген гьанкъут тюздюр. Гьанкъут деген бирдагъы къуш да бар чы.

Сакъ турсун бир биревлер — эсги идеология оланы башын къысып, къурутуп, майсыз этеген шо елинни териси йимик болуп къалмасын.

* * *

Нечик адам болма тюше? Нечик адам болма тюшмей? Шу соравлагъа шунда жавап бар деп инанаман.

Шу мени лакъыртым вузну кафедрасындан айтылагъан, межитни минмарасындан сесленеген чакъырыв болса - шо мен сюеген. Насигьатлы дарс, проповедь бизин алдыбыздагъы муратлар онча да сыйлы, асыл ва четим! Биз насигьатлы дарслар бермеге де, башгъа ватандашдан шолай дарсгъа тынглама да, дагьниленмеге де ва къанатланмагъа барыбыз да гьазир болмагъа герекбиз. Шо арада мен де барман. Гьаза ва салам.

Бизин асыл тезислерибиз шулай:

- Дагъыстанны аслу халкълары бары да бир-бирине къардаш халкълар. Къардаш - шо сёгюлген агит-массовый, пропагандист маънада тюгюл, лап терен кюйдеги этнический, генетический маънада.

- Дагъыстанны къардаш халкълары бары да бир тамурдан чыкъгъан. О бизин тамур, о сизин тамур - бу масъаланы оьзден кюйде, сабур-саламат кюйде, гьакъылланы ва фактланы ярышлагъа чыгъарып, гьакъыкъатны кюрчюсюнде чечейик.

- Дагъыстан халкълагъа биринеде бир ерге де гетмеге тюшмей, амма гьар халкъны оьз топурагъы, оьз уью, оьз ватаны болажакъ. Оьз уью бар халкълар сюйсе, шо заман «общий уьй» де къурар. Сюймесе, сюмегенлер айрыча кюйде турар. Сюйген барар булакъгъа, сюймеген къалар сувсуз.

- Биз «Дагъыстанны савлай суверенитети» деген затгъа къаршыбыз.

- Биз айрыча къумукъ халкъны суверенитети болма герек дейбиз. Сюйсе башгъа халкълар да этер, о - оланы шин

Гъасили, Бизин Тарихни, бизин Къысматны, Бизин Муратны натижасы шулай - Къумукъ халкъа айрыча, оьзбашына, оьзтёрече суверен пачалыкъ болдурмагъа герек. Шо пачалыкь Россия булан союзлукъда болажакъ, башгъа дагъыстан халкълар буланда союзлукъда болажакъ. Амма оьзбашына болажакъ.

Яшасын Къумукъ республика - Къумукъистан!

Ибрагьим Ханмав Бамматули

Размещено на сайте 22.02.2010

Еще в этом номере:

Комменатарии

на верх

Разделы

Ссылки