Къумукълар – къумукъ тил булан тувгъан тюрк халкъ
(ахтарыв)
Гьюрметли ювугъубуз Гьажи Фёдоров къумукъланы бырынгъы тарихин бек къаныгъывлу ахтара ва шону булан бек тарыкълы иш эте. О авторну илму натижалары авузда да, печатда да сёйлене. Тийишли кюйде макъталма да макътала. Йылы сёзлер ону загьматында дагъы да болма ярай.
Амма Гь. Фёдоровну язгъанларыны критикагъа тийишли ерлери де аз тюгюл. Башындан айтып къояйым, «къумукълар - тюрк тилни къабул этип къойгъан халкъ» деген затны ичинде булай яшырылгъан ачувлу маъна бар: сайки, тюрк тилни къабул этгенче, «алда къумукълар тюрк тюгюл тилде сёйлейген, тюрк тюгюл халкъ болгъан».
Бары да тарих маълуматлар шу тюпдеги концепциягъа шексиз гелтире деймен: «къумукъ халкъ тюрк тилни къабул этип къойгъан халкъ тюгюл, къумукълар къумукъ тил булан тувгъан тюрк халкъ».
Къумукълар къачан буса да бир заманларда тюрк тюгюл халкъ болгъан дейген пикругъа бир далил де ёкъ. Къумукълар къачан буса да бир заманларда къумукъ тил тюгюл, башгъа тилде сёйлей болгъан деген затгъа тарихде бир далил де ёкъ.
Гь. Фёдоров бир вакъти къумукълар, оьзге дагъыстан халкълардан чыкъгъан деген бир де ерсиз гьакъылгъа къошулуп, шолай язывлар этди. Къумукълар «гелгинчи халкъ» деген тезисге де къошулду. Шу гьакъыллар къынгыр экенни билип, ол артда, къумукълар гелгинчи халкъ тюгюл, ерли халкъ, амма тюрк тилни къабул этип къойгъан халкъ деген пикругъа гелди. Шу токъташдырыв булан ону китабы да чыкъды "Къумукъланы чыкъгъан кююню тарихи" деп (Даггиз, 1996 й.). Шо китапны шо гьакъыл булан ол янгыртып да чыгъарды ва 2001-нчи йылда Милли китапханада бек къычырып презентация-малим де этди.
Гь. Федоровгъа шу концепцияны якълап къарышма тюшмей. Я, ойлаш, «къумукълар болуп айлангъанча шо халкъ ким болгъан? Къайдан чыкъгъан?» Шу оьзек масъаланы чечмек учун эки тамур, эки кюрчю янашыв бар. Бири тюз, бири къынгыр.
Бир кюрчю, сайки, «тюрк цивилизацияны баш центры Алтай болгъан». Шу къынгыр кюрчюню уьстюнде къуралар бары бизин тарихни. Сайки, Алтайдан Гюнбатышгъа юрюп яйылгъан тюрклер Тавистангъа да, Кавказгъа да. Сайки, шолар гелип ерли халкъ булан къошулгъан, ерли халкъ тюрклер болуп къалгъан. Ерли халкь буса ким болгъан десенг, дагъыстанлылар болгъан деп жавап берелер.
Бу гьакъыл кюрчю болуп бола тилге, язывгъа, тек кюрчю болуп болмай илмугъа, яшавгъа.
Экинчи кюрчю - тюрк цивилизацияны баш центры Алтай тюгюл. Баш центр ерлешген Шамьерде ва Кавказда. Халкъны агъымы юрюлген Гюнтувушдан Гюнбатышгъа тюгюл, терсине - Гюнбатышдан Гюнтувушгъа. Алтайда тюрк центр мундан таба абатланып ерлешген.
Беш минг йыл алдагъы шо Шамьер (Шумер) пачалыкъны атлары да, ону пачаларыны атлары да тюрк атлар. Демек, пачалыкъланы ва пачаланы атлары не тилде буса, пачалыкълар да, пачалар да шо халкълардан болур.
Пачалыкъны атлары: Шамьер - ярыкъ ер, ярыкъ эл. Месеп-Атам - мени месебимни, мени атамны уьлкеси. Бабалон, Бабаэл - мени ата-бабаларымны эли, уьлкеси. Биз шо шавлалы девюрню яркъыч (руны, клинопись) язывларындан юзлер булангъы сёзлю тюрк-къумукъ сёзлюк яратгъанбыз.
Пачаланы атлары:
Билгамиш - дюньяда аты тутулуп болагъан биринчи пача, хан. "Эпос о Гилгамеше" деген китапда И.Дьяконов огъар булай айта - "о всё видавшем" - бар затны гёрген. Огъар дагъы да булай айтыла - "о все ведавшем" - бары затны билген. Бары затны герген, бары затны билеген, "биле" деген маънаны барлыгъына охувчу шекленмесин деп айтаман. "Гамиш" буса - тюрк халкъларда сужда этилеген гьайван. Шолай ат ошанып да къоюла адамгъа. Бизде Билал, Билимал деген ат да бар. Тюрк пачалыкъланы тарихинде Билехан деген титул да болгъан.
Хан Новоходоносор - Наби Къади Насир: уьч бырынгъы тюрк атны бир-бирине къошуп, тюрк тилни билмейгенлер, яркъыч язывну англамайгъан ятлар, бузулгъан-хараба ат этип къойгъан.
Хан Ашурбанипал - Ашур Гьанипа деген атны бузуп да шулай тюрлю ат этген.
Хан Ханмурапи - герёсиз, хан деген титул муну оьз атына да сингип къалгъан.
Гьасили, инсанлыкъны тарихи Шамьерден (Месеп-Атамдан, Баба-элден) башлана. Янгы девюрден алда 1-нчи минг йыллыкъда шонда дёрт де якъдан гечювчю ят къавумлар ташгъын йимик агъып гелме башлагъан. Аслу гьалда шо - эки къавум: араплар ва жугьутлар. Тарихде олагъа экисине де бирче семит къавумлар дей. Эшитген чи охувчу "вавилонское столпотворение" деген калиманы? Она шо. Ярыкъ булан, байлыкъ булан яшайгъан халкъны таладагъы шиша къаласына елевчюлер чапгъан йимик.
Тюрк халкъгъа оьзюне де онда яшавгъа ер къалмагъан. Шамьер халкъны бир агъымы къылма якъгъа, Тигр, Евфрат оьзенлер, океангъа тюшеген ерде тыгъылып, батмакъда, къамуш арада яшагъан ва заман гетип, оьзлени ким экенлигин унутгъан.
Бир агъымлары къайыкълар булан, бир де болмас йимик къарчакълыкъ этип, океандан оьтюп, океан атавлагъа ва Америкагъа етген. Онда оланы сыпатыны тюсю де алышынгъан. Шамьерлер оьзлени къамуш (папирус) гемелери булан дув океандан оьтмеге бажаргъанны ахтарывчу игит адам Тур Хейердал практикада исбат этди.
Шамьерни тюрк халкъыны экинчи уллу агъымы Темиркъазыкъгъа агъылып яйылгъан.
Олар янгы тюрк халкълар: Сирия, Тюркия, Азербайжан, Тюркменистан, Тавистан (Дагъыстан), Кавказистан. Сонг - Алтай, Евразия. Сонг Азияда ерлешип, ондан Евразияны ортасындан ва Кавказдан Европагъа етген.
Шамьеристан цивилизациядан алда Каспий денгиз ягъада, Кавказда Атланистан тюрк цивилизация болгъаны герти; легендалы, юммакълы цивилизация. Оланы экисин де бир-бирине нечик байлайыкъ? Гьалиге бары да затны билип болмайбыз чы.
Къумукъланы тарихи гьакъда гьарам ва гьакъ янашывлар
Илмуда бир масъалагъа башгъа-башгъа къыйматлар бере алимлер. Шо къыйматлагъа, шо янашывлагъа концепция деп айта.
Къумукъ адамланы кёплери оьз халкъыны тарихин яхшы билмей. Олар билеген затланы арасында да кеп янгылыш пикрулар бар. Гьар тюрлю ерсиз концепциялар да адашдыргъан.
Дагъыстанны тарихин кебюсю къумукъ халкъ да яратгъан. О тарихни языв буса билеген де, билмейген де тарихчилени къолуна тюшюп къала. Къумукълар тав халкълардан чыкъгъан дей бирлери. Къумукълар гелгинчи халкъ дей башгъалары. Къумукълар дагъыстанлы халкъ тюгюл дей бирдагъылары. Дагъыстан ва Кавказ тиллер деген уллу илму масъалагъа да бир де къумукъ тилни къошмай. Тав тиллер яфетический тиллер дей. Евангелиядан алынгъан бир Яфет деген ат булан байлай. Тав тиллер де, къумукъ тил де бир де байлавлу тюгюл дей. Биз тюзлей бусакъ да, яманокъ сюймей хонтурланалар.
Шу ерсиз концепциялагъа тынглап, политиклер де бир-бирде гьайран янгылышлар эте. Шулай затланы гьайын этмей, пысып ишлеп тургъан къумукъ гьакимлер де болду. Арт вакъти яхшы агьвалатлар гёрюне.
Уьстде эсгерилген ерсиз концепциялагъа къумукъ тарихчилени янындан таман чакъы къыршылыкълар да ёкъ деп ойлашаман. Бирлери гьатта шо янгылыш гьакъыллагъа къошулуп да къала бугъай.
Бирче гюч булан асувлу концепцияланы сингдирме герек. Ойлашып къараса, оьз тарихин толу англамайгъан, оьз пачаларын сансымайгъан къумукълардан къайры, дагъы миллет ёкъдур.
Шамханланы шайлы ишлерин макътайгъан бизге инанмай, оланы сёгеген ятлагъа инана. Хыйлы къумукъланы башында шамханлар яман пачалар болгъан, душманлар болгъан деген гьакъыл яшай: «сувгъа таянма, бийге инанма» деген айтывну масхара маънасын тас этип, сыйлы дуагъа йимик инана. Озокъда, хыйлы бийлер шо айтывгъа беклешме себеп болгъандыр. Амма цемент болуп, мент болуп къалгъан шо ялгъан айтывну бары да бийлеге, байлагъа юкъдура.
"Ёкъ болсун бийлер, байлар", - дей. "Ёкъ болсун гьакимлер, гьайымлар", - дей. Оьз байларынг болмаса, ятлар гелип бай бола - шону билмей. Оьз пачангны сен ёйсанг, ятлар гелип пача бола - шону билмей. Оьз пачасын сёкген халкъны тангаласы боламы? Башгъа халкълар оьз пачаларына зикруратлар къура, макътав дуалы мажлислер эте, олагъа гимнлер йырлай.
Къумукъланы бийлери, байлары кебюсю оьз халкъына къул болуп, оьзлени балагьлагъа тарытып, халкъына къуллукъ этип гелген. Кёплер, къан-тер тегюп, бай болма тармашагъаны да шо себепден болгъан – харлы халкъына къудуратлы башчы болмакъ учун.
Йыракъ минг йыллыкъларда халкъны гьайын ханлар этип гелген. Артдагъы эки минг йыллыкъда шо сыйлы намусну къумукъ шамханлар кютюп гелген.
Къумукъ пача-шамханланы ич ва тыш политикасында янгылыш ббат да кёп болмагъан. Олагъа янгылыш дейгенлер оьзлер янгылыш. Тарих маълуматланы барын да топлашдырып ва ахтарып, биз ялгъан концепцияланы ярахсызын ва герти концепцияланы гереклигин исбат этебиз, гюзгюде йимик гёрсетебиз.
* * *
Къумукъ тарих гьакъда шулай янгылыш концепциялар бар:
- Сайки, бир заман мунда - Къумукъистанда - тюрк тюгюл халкъ яшай болгъан, тюрк къавумлар геле-геле туруп, шолар, шо тюрк тюгюллер, тюрк тилни къабул этип къойгъан.
- Сайки, къумукъ пачалыкъдан алда мунда «Кавказская Албания» деген тюрк тюгюл пачалыкъ болгъан. Сайки, тав халкълар шо Кавказ Албаниядан къалгъан, къумукълар да, олар да, сайки, бютюн башгъа миллетлер. Сайки, янгыз олар – «кавказлылар, дагъыстанлылар», къумукълар буса - тюгюл.
- Сайки, къумукъ халкъ шо тав халкълардан чыкъгъан. Сайки, къумукълар, яни Шамханство Тарковское, янгыз "Къумукъ тюз" деп айтагъан ерде, тавланы да, денгизни де арасында болгъан. Сайки, тавдагъы халкълар гьариси айры пачалыкъ болгъан, Къумукълагъа гирмей болгъан.
- Сайки, къумукъ шамханлар Адил-Герей, Хасболат, Магьди, Сулейман, Абумуслим, ят пачалыкълагъа аркъа таяп (Россия, Иран), оьз халкъына къаршы болгъан. Сайки, Къумукъ девлетлик 1870-нчи йылдан берли ябылгъан-бузулгъан. Къумукълар «Имамат» булан дав этмеген; сайки, Шамсутдин, Жаммалютдин, Бийке Патимат шамханлар болмагъан.
Шу уьстдеги янгылыш концепцияланы тасдыкъ этеген маълуматлар буса тарихде ёкъ.
* * *
Къумукъ тарихни герти концепцияларын тюпде гелтиремен.
Тарихни бары да маълуматлары янгыз шу концепцияланы тирменине аслам сув тёге.
1. Къумукъланы тарих дазуларыны ичинде къумукъдан къайры, дагъы халкъ кёп яшамагъан. Къумукълардан алда шунда янгыз къыр гьайванлар, къыр жанлар яшагъан. Таш асру, темир асру, неолит, палеолит девюрлерде мунда атсыз бир халкъ яшай болгъан - шо бизин ата-бабалар.
2. «Кавказская Албания» деген пачалыкъ Дагъыстанда бир заманда да болмагъан. Ону ойлашып чыгъаргъан бир-бир алимлер, къумукълар ерли халкъ тюгюл деген ялгъан концепциягъа кюрчю салмакъ учун.
3. Тав халкълар Кавказская Албаниядан чыкъмагъан. «Яфетический» халкълар ёкъ. Барыбыз да бир халкъбыз; тавлуланы къумукълардан айырагъан концепция ялгъан. Тав халкълар да, къумукълар да башгъа-башгъа тамурлардан тюгюл, бир тамурдан чыкъгъан. Дагъыстанда гелгинчи халкъ екъ; къумукълар - дагъыстанлы ва кавказлы халкъ. Тавлулар да, къумукълар да, гертилей, къардаш халкълар. Янгыз хоншу къардашлар тюгюл, янгыз эрге барыв, къатын алыв къардашлар тюгюл, бир тамурлу, генетикалы къардашлар. Биз бир заманларда бир болгъанбыз, тарихни барышыны таъсирини гючюнден айрылгъанбыз. Миллетлени къайтарып къошмакъ да тарыкълы тюгюл. Миллетлер герти къардашлар болуп яшамакъ, ялгъан теориялагъа инанмай, экстремист тайпаланы теберип арадан тайдырып, татывлу, намуслу адатлар булан яшамакъ - муна шу тарыкълы; биз бары да дагъыстанлы оьзге халкъланы лап шо къардаш гьисапда сюебиз, олардан да шону гезлейбиз.
4. Тав халкълар да, къумукъ халкъ да бир-биринден айрыла-айрыла туруп амалгъа гелген - шу концепциягъа темирни керти йимик далиллер ва маълуматлар да бар. Алайыкъ илмудагъы бир законну - семантика закон. Огъар дагъы да айта (знаковый) белги юкъдурагъан закон деп. Дагъы да огъар тил белгиликни закону деп айта. Шо закон булай айта: топуракълагъа, халкълагъа, юртлагъа не тилде атлар къоюлгъан буса, шо затлагъа шо тилни, шо миллетни дамгъасы салына. Шо эсгерилген маънада Дагъыстанда да топуракълагъа, ерлеге, халкълагъа байлавлу да атлар къойгъан.
Расул Магьамматовгъа журналистлер шулай агьамиятлы сорав берген эди. "Дагъыстан миллетлени бири оьр болуп неге къалмагъан? Арасында бир гючлю миллет башгъаланы елеп, есир этип неге къоймагъан?" Расул Магьамматов булай жавап бере: "Бизин ортакъ адатларыбыз гючлю, биз биле-билмей де бир-бирибизге сыйына гелгенбиз. Бизин тарихибиз ортакъ, къурбанларыбыз да ортакъ" ("Дагправда", 24-3-2001, "Сияние искрящейся чистоты"). Яхшы айтылгъан, тюгюлмю?
Амма бу ерде бир сёз бар айтылмагъан - тамур. Бизин тамурубуз да бир, чыкъгъан ерибиз де бир. Бу ерде янгы зат ачыла: адатларыбыз, мердешлерибиз бир деген зат да масъаланы чечмей экен! Тарихибиз бир деген зат да чечмей экен аслу масъаланы! Къурбанларыбыз бир деген зат да къошмай экен бир де асувлу бюртюк. Тарихчи Магьамматов етишмеген бир абат бар - бизин тамурубуз, чыкъгъан ерибиз бир!
Тилеймен айрыча тергев: Дагъыстанны тарихинде о заман бирлешивге тюгюл, айрылышывгъа! Себеплер болгъан. Бир миллет бир миллетни елеп неге къоймагъан? Неге тюгюл, айры-айры миллетлер болмагъан. Бир болгъан кюрчю миллет. Шо халкъдан айры-айры тухумлар, къавумлар миллет болуп айрылмакъ - муна шу процесс юрюле болгъан. Къысгъасы, тарихде бирев-биревню елемек деген мурат болмагъан.
Къумукъланы гьакимлик титуллары бий, хан, шамхан. Бий бир валиятгъа гьаким этилип салынса, шо хан бола. Бир хан бары да ханланы уьстюне салынса, шо шамхан бола. Къумукъланы пачасы шамхан болса тюгюл, дагъы титул болмагъан, не солтан, не эмир, не къади.
Шамханлар Адил-Герей, Хасболат, Магьди, Сулейман, Абумуслим, гючю етишгенде - оьз гючю булан етишмегенде, якъчыларын да къуршап, оьз халкъына къаршы тюгюл, терсине, оьз халкъыны ярыкъ талигьи учун, къумукъланы нетип буса да сав кююнде сакъламакъ учун ара бёлмейли, янын салып ятмайлы, къан-терге батып, ябушуп, чалышып юрюген .
Къумукъ девлетликни тарихи Адил-Герейден сонг 1725-нчи йыл къыркъылгъан демек ялгьан. Къумукъ шамханлыкъ 1870-нчи йыл Шамсутдин булан къыркъылгъан демек де ялгьан. Шамсутдин таяман деп билдирсе де, оьлгенче шамхан кюйде къалгъан; Жаммалутдинге ятлар «наиб» деп бир тёбен ат берсе де, ол Тарковский династияны давам этген, о тарих учун шамхан. Ону олжасы, ону вариси Бийке Патимат да къумукъ пачалыкъны ахырынчы тахында олтургъан сыйлы, гьюрметли къатын.
Концепцияны оьзеги къысгъача шулай: къумукъ халкъ да, тав халкълар да - о бир халкъ.
* * *
Тарих кабинетлерде ва кафедраларда олтургъан историклер, онда олтурмагъан историклеге, масхара герти булан "Сен историкмисен дагъы?" - деп сорай бола. "Сен оьзюнг герти историкмисен дагъы,- деп тогъушувлу жавап бермеге тюше. - Сен чи тарих китаплагъа гертиден эсе ялгъанны кёп гийиргенсен".
Мен белгили тарихчилени алдында узакъ йыллар къаныгъып, табан тиреп, тамурлу кюйде тарих илмугъа ес болгъанман. Студент ва сонггъу йылларда Р.Магьамматов, А.Тамай, К.Къарабеков, В.Тюрин, Н.Кравченко, В.Вильдер, А.Пузиков йимик тарих алимлерден дарс алгъанман. Сонг бек гьазлы кюйде 15 йыл тарихден дарслар бергенмен. 1950-нчи йылларда гимназия йимик оьр даражадагъы Тебенкъазаныш орта школада. Сонг 30 йыл университетде педагогиканы ва жамиятны тарихинден лекциялар охудум, семинарлар, кружоклар юрютдюм, экспедицияларда болдум, тийишли ихтияр булан аз-маз археология къазывлар, раскопкалар этдим.
Алим тарихчилер архив документлени ва археолог-къазыв материалланы тюгюл сюймей. Неге тюгюл, о материалланы автор оьзю сюйген якъгъа буруп бола. Бирлери чи тил къайданы, маъна къайдаланы ешитип де ярамай. Неге тюгюл, булар оланы харсына бийимей. Бу къайдалар не зат болгъан буса, шо затны тувра айта!
Биз, къумукълар, тав халкълагъа къаршы чы нечик де тюгюлбюз, гьатта гьар абатда къардашлыкъ деп къарышабыз. Къумукъ тарихни гесек-пусакълары тюгюл, ону топлангъан системалы курсу школада ва вузда токътавсуз къычырыкъ сес берип турма да тюше.
Бамматули ва Магьдули ханлыкълар
Гьалиги Къазанышны дёрт де яны да, гьалиги Жюнгютейни дёрт де яны да бир уьлке, бир валият болгъанны шексиз гёрсете шу тюпдеги гьакъыкъат: бир заманлар бир Уллу Хан оьзюню шо валиятын экиге бёлюп, эки уланына пайлар берген. Агъа-инилени бири Баммат, бири Магьди.
Бамматгъа тийген Къазаныш - Бамматули Ханлыкъ, Магьдиге тийген Жюнгютей - Магьдули Ханлыкъ. "Уьлюш" деген арив сёз бар къумукъча. Шо "уьлюш" деген сёз, айтыла туруп ишылып, ёнулуп "ули" болуп къалгъан ва ханланы атларына къошулуп юрюй: Бамматули, Магьдули. "Уьлюш", "уьлке", "улият", "валият". ("Вилаят" дей биревлер, шо тюз тюгюл: о сёз "вали" деген сёзден чыгъа; вали - император).
Шо биз гьали айтгъан "уьлешивден" алда да, лап теренги заманлардан берли Баммат, Бамматули тухум, халкъны жыйып, халкъгъа къул-къуллукъчу болуп белгили.
Эс этмеге герек: Къазаныш Бамматули ханлыкъ да, Бойнакъ-Таргъу ханлыкъ да баш девюрде айры-айры пачалыкълар болгъан. Оланы байлай болгъан бир-бирине харлылыкъ тюгюл, бир миллетлик ва хошлу союзлукъ. Толкъун болуп токътавсуз гъавлап тургъан тыш душманлагъа бирче дав этип юрюгенлик. Оьз заманында булагьа да, башгъа ханлыкълагъа да бир пача салына - шамхан, император. Император, империя - булар орус сёзлер тюгюл, тюрк сёзлер.
VII-X юз йылларда ислам елевчюлеге къаршы Кавказда янгыз къумукълар дав этген, янгыз тюрк-къумукъ асгер. Дербентде башлангъан биринчи давларда да ислам асгер шамханлагъа уруна: олар булан дав эте, дав битгенде де, гьакимлер этип оланы къоюп гете. Лап оьжетли, къанлы давлар буса, Каспий ягъада, Таргъуда, Къапчыгъайда, Капир-Къумукъда ва дагъы да ичинде Шурада ва Къазанышда болуп юрюген.
Монгол асгерлеге ва Акъсакъ Темир йимик елевчюлеге къаршы да Къазаныш Бамматули ханлыкъ тенгсиз гючлер булан къайпанмай дав этип юрюген, халкъы кёп къырылгъан, малы пасат болгъан. Нече-нече керен къайтара аякъгъа мине турмагъа тюшген.
XVI-XVIII юз йылларда Россияны оралып, теберип гелеген агрессиясына къаршы давлар биринчи башлана, Терик, Солакъ оьзен бойларда, Эндирей, Яхсай бойларда. Шо давгъа биз «Биринчи Кавказ дав» дейбиз. Шонда Кавказны якълайгъан, тёш берип токътайгъан жанлы гюч де къумукълардан болгъан.
Тарихни шулай аянлыгъына хоншу халкъланы историклери къол силлеп, ону сансымай къойма сюе. Къумукъ тарихчилеге буса бирдагъы-бир намус - гьали йимик янгыз оьз ичибизде тюгюл, хоншу халкълагъа да барны бар кюйде етдирме герекбиз.
1574-нчю йыл макътавлу шамхан-император Чопан оьлгенде, ондан сонг болгъан шамханлар барысы да «Биринчи Кавказ давну» асгер-башчылары, игитлери, къагьруманлары болгъан.
Тарковскийлер ва Бамматулилер - эки янаша, зукъари къардаш тухум
Эки бутакъ, эки янаша, зукъари къардаш тухум - Тарковскийлер ва Къазаныш Бамматулилер. Экиси де лап бырынгъыдан берли, орта юз йыллардан оьтюп, янгы замангъа ерли узатыла. Заман-заман уьйленив ёлу булан да чатырашлана гелген. Къысгъалыкъ учун ортадан башлап къояман.
Тарковскийлер - Шамхан вали-император Адил-Герей - 1700-1725-нчи йылларда баш шамхан болгъан. Шамхан Хасболат – 1725-1764-нчю йылларда. Ону яшлары болмагъан. Оьзюню къызардашы Уллу-Месейни де, Къазаныш хан Герей-Бекни де уланы Тишнек Бамматны оьзюне варис этген. Тишнек Баммат – 1764-1765-нчи йыллар шамхан бола. Шо йылларда ол, озокъда, Тарковский де, Бамматули де болгъан.
Шырданчы Магьди де, Хасболатдан къалгъан иранлы къатын да, Хасболатны васиятына хыянатчы болуп, Бамматулиге къаршы питне къургьан. Шырданчы Магьдини уланы Муртазали шамхан этилген 1765-1782-нчи йыллар. Муртазалини иниси Баммат 1782-1794-нчю йыллар шамхан бола. Ону уланы шамхан бола Магьди 1794-1830-нчу йыллар.
Шо оьрде биз макътагъан шамхан, генерал-лейтенант, имамлагъа, мюритлеге къаршы рус пача булан бирче дав этген. Шо давгъа онгайлыкъ учун, Бамматули ханлыкъны да тозгъан, сонг къайтара тизген, Шамханлыкъны тахшагьары этип, Къазанышгъа гёчген. Ону уланы Сулейман 1730-1736-нчы йыллар, Магьдини экинчи уланы Абумуслим де 1836-1860-нчы йыллар, ону уланы Далгьат - 1860-1866-нчы йыллар, сонг иниси Шамсутдин – 1867-74-нчю йыллар, шамхан Далгьатдан къалгъан бийке тюгюл къатындан тувгъан чанка Жаммалутдин 1874-1906-нчы йыллар шамханлар болгъан.
Тек Жаммалутдинге ятлар "наиб" деп бизге ят даража бергенлер. Амма династияны тувра вакили болгъан саялы, оьзю де пачалыкъгъа варислик булан тюшген, чиновник гьисапда салынмагъан саялы, мен огъар шамхан деген даражаны тийишли геремен. Ондан къалгъан олжа бийке Патимат 1906-нчы йылдан 1930-нчу йыллагъа ерли шамхан тахда законлу варис гьисапда къалгъаны саялы, мен огъар да шамхан деген даражаны тийишли гёремен.
Шамханлар Магьди, Сулейман, Абумуслим, Далгьат, Шамсутдин, Жаммалутдин, Патимат Тёбенкъазанышда яшагъан.
Бамматулилер - Хан Герей-Бек Бамматули - Къазаныш ханлыкъны башы - 1720-1750-нчи йылларда, шамхан Адил-Герейни къызы Уллу-Месейни эри. Оланы уланы хан Тишнек-Баммат, Къазанышны ханы 1750-1796-нчы йылларда.
Ол шо йылланы ичинде эки йыл, 1764-1765 йылларда, Таргъуда Къумукъистанны шамханы болгъан.
Тишнек-Бамматны уланы - хан Хасболат Бамматули - 1796-1820 йыллар. Огъар шамхан Хасболатны аты къоюлгъан болгъан. Бу Хасболатны шамхан Магьди тахдан, Къазаныш ханлыкъдан тюшюрген. 1826-1845 йыллар - хан Хасболатны уланы Баммат Бамматули хан бола. 1820-нчы йыл тозулгъан ханлыкъ, 1826-нчы йыл къайтара тургъан. 1845-нчи йыл Къазанышда шамхан Абумуслимге къаршы башгётерив болуп, о тозулгъанда, Тюркиягъа гетген.
Тишнек-Бамматны башгъа варислери: Ижей Ибрагьим Бамматули 1840-1896-нчы йыллар яшагъан. Ижей Ханмав Бамматули – 1877-1937-нчи йыллар яшады. Пача ва совет заманларда Ибрагьимге ва Ханмавгъа, озокъда, бий, хан деген даражалар айтылмай, гери урула эди.
Магьди де, Абумуслим де Бамматулилени тухум байлыкъларын чыгъарып алгъан. Олагъа янгы мюлкню тюп кюрчюден къайтара болдурма тюшген. Оьрюм заманындан берли, Ханмав шамхан Жаммалутдинни къой къошунда ишлеген. Жагьил заманынданокъ Жаммалутдин Ханмавну оьзюне ювукъ гелтирген. Ата-бабасы шамхан Хасболат Тарковский оьзюне Тишнек Баммат Бамматули къардашын ювукъ этген йимик, шо уьлгюню Жаммалутдин де такрарлай. Шамхан Жаммалутдин йырчы, ойчу, къочап адамланы жыйып, кёп къужурлу ярышлар эте болгъан. Жан къурдашлар Алкъылыч да, Ханмав да шо ярышларда биринчилей гьайран гючюн-къуватын гёрсетген, кёп керенлер аслам савгъатлар алгъан.
Жаммалутдин авлетден магьрюм къалгъан. Ким биле, шо саялы болма ярай, халкъгьа яхшылыкълар этип турса тюгюл, пачалыкъны чыныкъдырыв якъда къаст этмеген. Гележек варислер ёл табар бугъай деп умуту болгъандыр. Шо варислени арасында Ханмав бий де болгъан. Арадан он йыл гетип, варислер Ханмав ва Алкъылыч шо умутну - Къумукъистанны къайтара тургъузмакъ деген сыйлы хыялны яшавгъа чыгъармакъ учун асгер де жыйып, 1918-нчи йыл Совет гьукуматгъа къаршы дав этген. Къумукъ шамханлыкъ, демократ пачалыкъ учун экиси де жанларын да берди.
* * *
Савлугъу осал болуп, Жаммалутдин Кисловодск шагьаргъа курортгъа гетген ва шонда гечинип, 1906-нчы йыл ону къайтара алып гелгенлер. Халкъ Жаммалутдинни оьлюмюн гертилей къарагюн йимик къабул этген. Ясавул болуп бары жамият сюекни алдына Хан-кёпюрге чыкъгъан. Бырынгъы тюрк-къумукъ адатны янгыртып, эки отуз йыллыкъ улан, къап гийип, ваягьлар айта туруп, сюекни алды булан юрюген. Бириси - ата якъдан зукъариси Ханмав, о бириси - ана якъдан зукъариси Мутагьир.
Ханмав Жаммалутдинни оьлюмюне хараба болгъан умутланы белгиси йимик къарай болгъан. О къап гийип чыгъыв булан таманлашмагъан, Жаммалутдинни гёмеген гюн, бары махлукъну, тазиятны, ясны алдында, къапу хасиде олтуруп, къомуз булан ваягь да йырлагъан.
Шо йырны ондан сонг кёп йыллар Къазанышда белгили йыравлар йырлап юрюдю: йырав Къойчу Межив, йырав Муратхан ва башгъалар. Муна шо йырны сёзлери. Ону оьзюню макъамы да бар.
Жаммалутдин, бий-князхан, бий-шамхан,
Умут этдинг жанынг учун эм, дарман,
Баргъан эдинг исси, балгьам сувлагъа,
Санынгдагьы сыркъавланы къувмагъа.
Амма чакъсыз алды Тенгир жанынгны,
Огь, сал сюек болуп гёрдюк санынгны!
Ананг оьлгюр, Татархан-тав, Нуцал-тав!
Къазанышлы варислигинг, Асхар-Тав!
Эки тавунг елеп болмай малынгны,
Душман гёрсюн, биз гёрмей, бу гьалынгны.
Жаммалутдин, сени башынг йыгъылгъан,
Къой-къозулар къол-къолчукъгьа тыгъылгьан.
Къызардашынг эл намусгьа тююне,
Варислеринг мал къала деп сююне.
Лап топ ургъан йимик этер, от салар
Эки гюнден къардаш булан душманлар.
Бар-ёгъубуз сени артынгдан эливаш,
Къумукъистан къалды болуп етим яш.
Огь, бар эди, огь, бар эди шо умут,
Энни умут ёкъ, Къазаныш, ёкъ, унут.
Солтанмут — пагьмулу асгер башчы
Гьюрметли ювугъубуз Баммат Атаев Дагъыстанны, айрокъда Къумукъ тюзню тарихин кёп йыллар ва бек къаныгъывлу кюйде ахтара, макъалалар, монографиялар яза, тарих темалагъа чебер асарлар ярата. Ону къасты булан къумукъ тарихни хыйлы тунукъ бетлери ярыкълангъан. Баммат Атаевни аты да бары да тарихчилерден къумукъ халкъгъа артыкъ белгили. Тарихибизге халкъны тергевю артмакъ да, кёбюсю ону асарларыны таъсири булан байлавлу.
Материал якъдан, факт, маълумат якъдан толу рази болуп, бир-бир къыйматларыны гьакъында ону булан сёйлешип, тогъушуп къарайгъан кююм бола. Ва ол пикру алышдырывгъа бир де тийишсиз кюйде янашмагъан.
Мисал учун, шамхан Чопандан башлап, къумукъланы баш пача династиясыны чалышыву ва къысматы гёрсетиле. Чопанны уланлары Сурхайгъа, Герейге, Элдаргъа, Бамматгъа къумукъланы ханлыкълары да бериле: Таргъу, Эндирей, Бойнакъ, Къазаныш ва б. Терен тарихли адатгъа гёре, Таргъу да, Эндирей де уллу уланы Сурхайгъа берилген ва шамханны тахы да огъар гёрсетилген. Гьакимликни центры. О болмаса, башалманлыкъ бола. Башалманлыкъ буса - азиз ватангъа оьлюм.
Муна шунда башлана, къурдаш, мюлк учун ва гьакимлик учун урушув, сёгюшюв, душманлыкъ, тухум арада питне.
Охугъан, билеген адам учун - къысгъартып айтаман: Шамхан Чопан экинчи къатын алгъан, Къабарты элден оьзденлени къызын. Шо къатындан Чопанны ахырынчы уланы тува - Магьмут. Она шо Магьмутгъа пай болуп гёрсетиле Бавтогъай.
Б.Атаев тюз яза - Бавтогъай берилген. Амма ону, Б.Атаевни, уьлгюсю булан язагъан башгъалар бир зат да бермеген деп сёге Магьмутну агъаларын. Я, олар башгъа затлар чы: Бавтогъайны берген яда бир зат да бермей къойгъан?..
Магьмутну бийке къатындан тувмагъанын, о замангъы идеологиягъа гёре, о бий тюгюл чанка экенни санама сюймейлер; о - чагъына гёре де, даражасына гёре де агъаларына тенг тюгюл чю, огъар биринчи даражалы топуракъланы ва тахланы бермес чи. Сонг да, уллу бола туруп, ону пайы да, аты да артмакъ бар. Бир-бир Б.Атаевден сонг язагъанлар: "...дав этип, ол оьзюне тийишли атасыны пайын алгъан", - деп, терс маъна береген макъалалар яза. Бугюн бу затланы гётермекни маънасы ёкъ дейгенлер де болма ярай, амма олар янгылышалар.
Мен тарихи агьвалатланы аслу себеби, кюрчюсю эс этилмей къаламы экен деп ойлашаман. Шогъар мекенли маълуматларым ва ахтарывларым да бар. Чопан Къабартыдан къатынны уьягьлюге уьзюрю болуп алмагъан. Шо уьлке Къумукълагъа къошулма сююп, бир янындан, къошмагъа сююп, бирдагъы янындан - ишни себеби шу политика болгъан. Уьйленив буса - багьана.
О къумукъ шамханлыкъны дер заманы болгъан. Къысгъасы, Къумукъ шамханлыкъгъа къошулмакъ - оьрге гётерилмек болгъан. Заманланы агъымы буса къыркъып алышына. Энни Къумукъгъа къошулмакъ тюгюл оьрлюк - къаршы турмакъ. Шамханлыкъгъа да генглешме тюгюл, тарлашма заман етип геле.
Башындан берли де агъаларына хыр турув Магьмутну оьзюню гьакъылы, ону ругьу тюгюл. Рус пачаны елевчюлюк политикасы тюпден таба гючлене. Къабартыланы кёбюсю христиан болуп битгени де къаршы турмакъгъа къошум.
Къысгъасы, Магьмутну ана къардашлары ва рус пача генераллар Магьмутну оьзлеге къурчакъ гьисапда пайдаландырма сюйген. Тюзю, артда Магьмут руслагъа къаршы дав этген ва уллу уьстюнлюклеге етген. Амма ватаны Къумукъ шамханлыкъгъа толу ирия болуп чу битмеген.
Магьмутну Тюркияны пачасындан "солтан" деген титулну алып, атына къошгъангъа яман этген деп тийишли къыймат берилмей. Шолай болгъан деп, факт гьисапда къабул этилип къала.
Кёп гезиклер шамханланы яны болса да, кёп йыллар Тюркияны солтанлары, оьзлеге толу ирия болуп къалмай, «суверенитетине къарышып къалгъан» деп, шамханлагъа къаршы политика да юрютген. О неге бере "солтан" деген титулну Магьмутгъа? Сен шамханлагъа тынглама, сен айры сардар болма герексен, "солтан" деген ат булан сен шамхандан да оьрде боласан деп, гьасили, Магьмутну кисдире. Мени къыйматым - Солтанмут шолай этмеген буса яхшы эди.
Солтанмут да игит, ону бирев де инкар этмес. Амма гьакъ яхшы, тюз зат яхшы.
Шулай сорав чыгъа чы дагъы арагъа: империяны эки бёлмей, Солтанмут шамханлар булан бирче къолгъа-къол деп дав этген буса, рус пачаны Кавказ агрессиясына шо заманокъ ёл къыркъылып къалмасмы эди экен; давчу аралыкъланы орнуна дослукъ аралыкълар юрюп къоймасмы эди экен Россияны да, эркин Кавказны да арасында?
Буглен юртну гёрмеклилери
Буглен - мисал учун, максимально къысгъача. Атлан-Къазаныш оьзенге янаша агъагъан ва Атлан-оьзенге къошулагъан Буглен-оьзен. Оьзенни долинасы. (Долина - рус сёз тюгюл, тюрк-къумукъ сёз: къол, дол, тол деген сёзлерден). Агъачлыкъ бёлеклер, отлу, уьлкюлю талалар. Къазаныш бийлени къотаны болгъан. Къазаныш бийлер - авулну очарында чыкъгъан къараргъа гёре, шо бийлени бирине, гиччисине Бамматули ханлыкъны бир бутагъы болуп, бийлик болуп чыкъмакъ учун, мюлк этилип берилген Буглен деген ер де.
Бугленде гёрмекли адамлар алда да болгъан. Амма ата юртун, ата халкъын Алкъылыч, Шихсайитовлар йимик гьалал алгъышлагъан дагъы гьайымлар, гьаракатчылар аздыр.
Алкъылыч. Шо игитге, шо къоччакъгъа, шо къагьрумангъа «Али Къылыч» деп айтмагъыз ва язмагъыз деп тилеймен. Мени сёзлерим борч тюгюл, амма мени сёзлериме тынглама ярай. Биринчилей, бырынгъы къумукъ тарихде Али деп шолай тамурлу ат болмагъан. Бар бизде Ал - ал якъ, алды - алда токътагъан, алда барагъан адам. Ва символикалы гьайван - ал бёрю, ал хан, ал къылыч.
Гьасили, о "къолуна къылыч тутгъан Али" тюгюл, ол оьзю савлай Алкъылыч! Сонг биревлер огъар "алпавут" деген эпитетни къоллай. Янгыз гюч сынавлукъ булан яшамагъан, азиз халкъы учун политика ва военный толкъунланы ялынында яшагъан ва яллап гетген Алкъылычгъа о тенглешдирив къыйышывлу тюгюл.
Алкъылыч, озокъда, бугленли, амма ол шексиз кюйде къазанышлы да дюр. Айрокъда о заман Къазанышдан чыкъмагъан тухум онда ёкъ чу. Уьстевюне, ол мени тухумумну къан къардашы экенни атам айтгъан ва язгъан. Дагъы да уьстевюне - Алкъылыч да, мени атам Ханмав да жан айырмас жагьил къурдашлар. Бирче тойлар, бирче булкъалар.
Бугюн Алкъылычны янгыз спортсмен йимик макътап, айтма сёз тапмай айланалар. Къалгъан якъларын яшырып, ону гьакъында янгыз кочап гьисапда сёйлейген гиши, билип-билмей ону кем эте. Ярайгъан затмы: ялангъач, медальдан толгъан къаркъарадан къайры затны гёрмей халкъ. Агьвалат шолай: Алкъылычны гертилей, ялангъач этип арагъа чыгъаргъан йимик. Ярайгъан затмы: Алкъылыч, биринчилей, спортну игити тюгюл, ол, биринчилей, къумукъ халкъны миллет игити! Алкъылыч демократияны игити! Алкъылыч бютюн Дагъыстанны игити. Алкъылыч Шамилни даражасындагъы игит!
Йырчы Къазакъны фондуну маънасын оьрге гётерме герек деген эдим. Гьали айтаман: къардаш авар халкъдан уьлгю алып, Шамилни фондуну даражасына етдирип - Алкъылычны атындагъы фонд къурмагъа герек!
Иса Шихсайитов. Мен ону 1943-нчю йыл март айда биринчилей гёрдюм. Къазанышда, Бугленге бакъгъан юрт ягъада "Язбаш ишлеге гьазирбиз!" деп къызыл къумачгъа язылгъан. Тюбюнде "Красный Октябрь" колхоз деп де бар. Бригадаланы бирини башында 16 йыллыкъ мен де эретургъанман. Бригадирмен. Тырнавучлар, сабанчатакълар, арбалар, оьгюзлер. Лап уллу акъ оьгюз меники эди. Яяв юрюп Бугленден гелди Караогланов да, Иса да. Караогланов бёлюкню начальниги, Иса Шихсайитов райисполкомну председатели.
Караогланов - къара улан, къара уланны уланы: айтылып тура чы, ону тюклери къара эди. Исаны тюклери къара тюгюл эди, ачыкъ тюс. Бетини ренки де шолай ачыкъ эди. Иржайыву, кюлкюсю - гёзлери ярыкъ берип турагъан йимик. Русча «лучистый» дейген йимик. Кавказус деген къавумну оьзегинден, белинден тувгъан адам. Кавказус да, тюрк-къумукъ да бир затлар. Айтмасам болмай: тутгъан ёлу, къысматы шонча ари адамлар, жынс янындан барысы да ошай эди, бир эди: Алкъылыч, Цадаса Гьамзат, Ханмав Бамматули, Иса Шихсайит... Мени уьюмде атамны, Ханмавну портретин гёргенде, адамлар: "Багь, Цадаса Гьамзат не эте мунда?"- деп сорай эди.
Айланып къарай туруп, Иса магъа да етди. "Багь, кимдир мунда эретургъан гиччи князь?" - деп масхара этди. Бай замандан къалгъан бухари бёрк башымда, бир жума алдын фронтгъа гетген агъам, колхозну председателини замы Шамсутдинни модлу тонун да гийгенмен.
Сонг Шихсайитов, - "Колхозну гьисабына юрт хозяйство институтгъа охума йибер шо яшны", - деп буйрукъ берип гетди колхозну председатели Шагьабутдин Солтанагьматовгъа.
Къызыл майдандан асгер тувра фронтгъа гетеген йимик, биз де шо гюн "Покълуталагъа" покълукъ тёкмеге алгъасап чапгъаныбыз эсимде бар.
Экинчи ёлугъув. 1950-нчи йылланы ахыры. Къазанышда тарихден дарс береген муаллиммен. Школаны партия къуруму мени кандидатлыкъгъа къабул этген. Яшыртгъын тавушда бирев къаршы. О да ким экенге бирев де шекленмей - школаны директору. Бу жыйында янгыз буса да, районда огъар якъчылар, магъа къаршылар ёкъ тюгюл эди. Якъчыланы бири айтып, ол атсыз, атын яшырып кагъыз да язгъан: "Атасы тутулгъан гишини партиягъа алып къоя тура, мен де колхозчу Ата", - деп яза. Атам тезден реабилитация этилген, болса да атсыз кагъызны багьанасы булан райкомну бюросуна салмай масъаланы.
Мен кёмек излеп, бюрону члени, райисполкомну председатели Иса Шихсайитовгъа бардым. Юртлардан бир гюн де айрылмагъан гиши, о адамланы да, аралыкъланы да яхшы биле. Райкомну биринчи секретарлары буса кёбюсю заманлыкъ чиновниклер бола эди. "Директор болма сюе деп, мени партиягъа алмай", - дедим.
Мени пикрумну ол, озокъда, иржайыв булан, кюлкю булан къабул этди. "Тюз айтасан, воллагь, партияны члени болмаса, адам абат алып да болмай", - деп айтмажакъ чы ол магъа. Мен яшырмай айтаман, къуллукъгъа тюшме муратларым бар экенни. Этгенимден кёп артыкъ этип боламан, тек къоймай чы, деп кант этемен. Ёкъ, ёкъ, партияда болмакъ яшавда оьсмек учун борч тюгюл деген тезисни де юрютюп, ол, болсада, тийишли кюйде тийишли гишилеге айтды: "Салыгъыз масъаланы". Салдылар масъаланы. Болду бюро. Амма лап "гьакъыллы" кюйде: не биринчи секретарь, не Иса Шихсайитов ёкъ заманда. Бюрода КГБ-ни адамы да, милицияны адамы да, "колхозчу Атаны" якъчылары да санав якъдан артыкъ болажакъны билип салды. Партияны ичинден бузмакъ учун гире деген пикру юрюле эди.
Уьчюнчю ёлугъув. Шихсайитовлар Буйнакск шагьарны ортасында тура. Уьйлери алдагъы биринчи педучилищени, шагьар бавну янында. Бираз ариде Ногьбек Тарковскийден къалгъан уьйлер де бар эди. Иса Шихсайитов мени абзарда къабул этди. Столгъа къонакълыкъ да салынды. Ону къызы, белгили пачалыкъ ва жамият чалышывчу Разият Исаевна да бар эди. 80-нчи йыллар. Мен Исагъа сорадым Алкъылычны гьакъында. Эки янашыв бар, дедим. Бири - Алкъылыч большевик партиягъа ва совет къурумгъа къаршы бир зат да этмеген, бир гюнагьсыз оьлтюрюлген. Экинчиси: Алкъылыч большевиклеге къаршы, гертилей, шексиз военный къаршылыкълар этген, "бир гюнагьсыз" тюгюл, игит ишлери саялы оьлтюрюлген.
- "Гюнагьмы, тюгюлмю, ону къояйыкъ",- деди Иса. - Амма шо Алкъылыч шу халкъгъа большевиклер баш болмасын ва шу топуракъда совет къурум болмасын деп дав этди. Большевиклер булан бирче Деникинге къаршы ябушгъаны саялы, большевик суд огъар енгиллик этме ярай эди.
Экинчи янашывну яны экенин ташдырып айтды. Мен шолай янашывну о заман да, гьали де юрютемен. Макътав болсун Алкъылычгъа!
1950-нчи йылларда мен Къазаныш ва район авлакъларда кёп бола эдим. Бек къаст этип айлана туруп, кёп гёре эдим Иса Шихсайитовну ва Биярслан Биярслановну да. Телевизордан Хрущёвну токътавсуз айланышын да гёре эдик. Колхозланы чыныкъдырып, асувлу хозяйстволар этип болгъан буса, шолар, гертилей, мурадына етип, ял болажакъ эди. Не буса да, бир тогъас къоймай эди. Американы Техас штатында уьлгюлю фермагъа къарап, гьайран болагъанда, делегацияны членлери: "Я, биз де шулай этейик!" - деп йибергенде, Хрущёв, болажакъ балагьдан къоркъуп, оланы авзун япдыргъан эди: "Вёре, вёре, эшитип йибермесин, ондагъы бизин "къазланы" къакъыллатмайыкъ". Сайки, Политбюрону къавжагъан членлерине етишмесин авазыгъыз.
Не гьабижай политика кёмек этмеди, не "маякълар" кёмек этмеди.
Шихсайит Шихсайитов. Шихсайит Шихсайитов "Комсомолец Дагестана" деген газетни редактору эди. Сонг комсомолну обкомуну биринчи секретары болду. Мен буса шо 1950-нчи йылларда Къазанышда охувчу яшланы производство бригадасын къургъан эдим. Ставропольдагъы бригадалардан биз алда иш башлагъан эдик. Гёрмекли иш булан муну аты чыкъмасын деп, школаны директору шо ишге тувра къаршы эди. Шихсайит якълады. Обкомда, къарар чыгъарды, уьлгюню къабул этигиз деп, комсомол къурумлагъа таклиф этди. Бизин Чакъырывубузну яшёрюмлеге етдирмеге чаралар гёрдю. Оьзюню имканлыкълары булан пайдаланып, "Комсомольская правда" газетден мухбир чакъырды, бизин ишибиз бютюн Союзгъа белгили болду. Бригаданы членлери Москвагъа выставкагъа йиберилди ва тюрлю савгьатлар алды.
1960-70-нчи йылларда Шихсайит Буйнакск районда эди. Мен де аспирантураны битдирип гелип, Дагуниверситетде педагогикадан дарс беремен. Студентлерден мен къургъан илму экспедиция булан юртлагъа кёп бара эдим. Яй вакъти. Шихсайит, райкомну биринчи секретары, юрт хозяйствогъа айрыча тергев бере. Бир керен бир нече специалистлер булан о да, бир группа студентлер булан мен де авлакъда ёлугъуп къалдыкъ. Къазанышдан Атланавулгъа барагъан ёлну эки яны генг гьабижай тарлавлар. Бийке Бекееваны республикагъа белгили бригадасы да районгъа айтылгъан вакъти.
Ажжалгъа талав йимик, шулай гьалгъа ёлугъуп къалдыкъ. Арчылып, тёбе этилген уллу гьабижай къартыкъ шазлар. Бир нече адам шоланы янында уруша, къайнаша. Бийке Бекееваны адамлары бу хоншу бригаданы тюшюмюнден бираз аридеги оьзлени гьабижай тёбесине къаплар булан къартыкъ ташый болгъан экен. Хоншу бригадир гьызарлап билген, муна оьпке айыпларын кёкге чыгъарып бара.
Озокъда, о агьвалатны биз, ятлар, гёргенни Шихсайит залим сюймеди. Амма магъа ачыкъдан айтмаса да, ол Магьачкъаладан гелеген буйрукълагъа онча рази тюгюл эди: бары да гючню гьабижайгъа салмакъ, маякъланы гючю булан гьайран уллу гелимлер алмакъ - шу затлагъа ол инанмай эди.
Бийке Бекеева да не этсин?! 1930-нчу йылларда «маякъ» болуп бир ярыкъ берген эди. Гьали, 1970-нчи йылларда да олайланы къайтара хозгъап, намус салгъан. Мердешлени жанландырагъан заманы. Сав йыл колхоз сугъарагъан сувну Бийкеге бакъдырып турду. Хоншудагъы чачывлар, июльданокъ гююп, чиркип къалды. Ахырда да колхозну председатели Бийкеге: "Хоншу бригададан алып къош, гёрмекли натижа болмаса ярамай", - деп айта. Бийке де, гёребиз, къоша. Шо саялы о маякъ сынавну Шихсайит дагъы йыл юрюлмеге къоймады.
Шихсайит булан лакъырыбыз дискуссиялы бола эди. Мисал учун, ол загьмат тарбиялай дей эди, мен тарбияламай дей эдим. Оьз темасына ол монография да язды, диссертация да язды.
Ону лакъыры залим сюйкюмлю ва къужурлу бола эди. Тийишли ерде ол итти сёзге, чанчавуч масхарагъа да уста эди. Ол магъа "ах ты, антисоветчик", деп, мен огьар "ах ты, неисправимый большевик" деп лакъубабыз бола эди.
Арт вакътиде Шихсайитни бир ювугъу бар эди, гюржюлю врач. Ону да булан ахшамлар спорт заллагъа чыгъа эди. Мени де бар эди шо заман шолай мердешим. Бирче тренировка этебиз. Шихсайитни нюрлю сыпатын, ярыкъ иржайывун мен гьар гюн гёре эдим. Спортну да, тюрлю лакъырны да бирче юрюте эдик.
Илмуда, философияда Шихсайитни терен англаву, уллу имканлыкълары бар эди. Мен инанаман: Шихсайит къалгъан буса, юрт хозяйствода эркин экономика гьалиден эсе эки къабат чалт юрюлер эди. Рынок аралыкълар да гёрмекли кюйде жанлы болар эди. Ону биринчи мурады шулай эди - шо тармакълагъа илмуну дазусуз къудратын бакъдырмакъ. Юрт хозяйство илму-ахтарыв институтгъа директор болгъанда, шону ишлерин оьр даражагъа гётермек учун, къаркъара ва ругь гючлерин артыкъ харжлап къойду бугъай.
Хизри Шихсайитов. Исаны уланы, Шихсайитни иниси. Пачалыкъ ишде уллуланы уьлгюсюн узатмагъа къысмат огьар насип этди. Дагъыстан Гьукуматны башы этип оьзюн сайламакъ негьакъ тюгюл экенни гюн сайын, ай сайын шексиз гёрсете. Гьай, нечик де, чиновник къуллукъ тюгюл. Тувмадан, табиатдан берилген гьайымлыкъ пагьмуну, гьакъылны усталыгъы булан оьр пагьмуну даражасына гётере. Тутдурукълугъу, чыныкъгъанлыгъы, къылыгъы, ишхынлыгъы, турушу, гёрюнюшю тергев тартардай оьр даражада экенге, оьз арабызда президент Джон Кеннедиге ошай деп масхара эте болабыз. Ону йимик къумукъ гьайымлар, гьакимлер таман чакъы талаплы болса, къумукъ халкъны бугюнгю гьалыны хыйлы къарангы ерлерин ярыкъландырма да болар эди. Гертиден де, шогъар лап гёрмекли уьлгю Дагъыстан Гьукуматны Председатели Хизри Исаевич Шихсайитовну пагьмусу ва талаплы чалышыву. Башгъа миллетлени ишлерин де алгъа юрюте туруп, къумукъ халкъны менлигине ону, Хизри Исаевични, барлыгъы, ону ярлыгъы булан гёрмекли къошум этиле. Бир-бир тармакъларда бир-бир чиновниклени къынгырлыкълары гёре-багъа тюзленип бара: печатда, телевидениеде, спортда, маданиятда, инче саниятда, экономикада.
Гьасили, бир адамдан бары халкъгъа хайыр ишлер, бары халкъдан бир адамгъа алгъыш сеслер.
(20-24 май 2001 йыл)
Ибрагьим Ханмав БАММАТУЛИ
(газета «Ёлдаш», 9-30 ноябрь 2001 г.)
Размещено на сайте 20.05.2011
Комменатарии
- #1 эльбрус къарачайлы
- Салам алуйкум.Бек сюйюб окъудум сау болугъуз миллетигизни сыйын уллу этгенигизге!
Разделы
Ссылки
